ՔԱՆԱԿ

Հ/Հ

ՌԵՍՈՒՐՍԻ ՏԵՍԱԿԸ

/ԲՆԱԿԱՆ, ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ, ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ/

ՌԵՍՈՒՐՍԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄԸ

ՀԱՄԱՌՈՏ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

1

2

3

4

5

Ախուրյան

1

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1858 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին (XIX դարի Սուրբ Նշան) եկեղեցի՝ հիմնովի վերակառուցվել է 2007 թվականին

2

2

Պատմամշակութային

Մատուռ

1․ 2009 թվականին կառուցված մատուռ

2․ 2014 թվականին կառուցված Սուրբ Հովհաններս մատուռ

3․ 1845 թվականին հայտնաբերված մատուռ, որը վերակառուցվել է 1969 թվականին

3

3

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ 985 թվականին քանդակված (կառուցված)  Կոմիտասի պղնձե արձանը, ներառված է յոթ աստիճան անավարտ սյուների մեջ

2․ 1973 թվականին կոփած ալյումինե Մայր Հայաստան հուշարձան

3․ 1967 թվականին կառուցված հուշարձան՝ ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված ախուրյանցիների

4․ 1971 թվականին տեղադրված՝ Սուրեն Սպանդարյանի (հասարակական գործիչ, գրաքննադատ) հուշարձանը

5․ 1964 թվականին տեղադրված Անատաս Միկոյանի (ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նախագահ, պետական գործիչ) հուշարձանը

6․ 1990 թվականին տեղադրված անվանաքար-աղբյուր

7․ 1992 թվականին տեղադրված հուշաղբյուր, ի հիշատակ Արցախյան գոյամարտում զոհված ազատամարտիների

8․ 1992 թվականին տեղադրված հուշաղբյուր, ի հիշատակ  Շուշիում զոհված ազատամարտիկների, հեղինակ՝ Արտաշ և Աշոտ Ֆարմանյաններ

9․ 2017 թվականին տեղադրված հուշարձան, ի հիշատակ  2016 թվականի Ապրիլյան քառօրյա պատերազմում զոհված լեյտենանտ Աշոտ Շահբազյանի, հեղինակ՝ Սարիբեկ Սարիբեկյանի

4

4

Պատմամշակութային

Մշակույթի տուն (նախկին)

1950-1955 թվականներին կառուցած Մշակույթի տուն

5

5

Պատմամշակութային

Խաչքար

1․ 1992 թվականին տեղադրված խաչքար, ի հիշատակ Երկրաշարժի անմեղ զոհերի

2․ 1991 թվականին տեղադրված խաչքար, ի հիշատակ Երկրաշարժի և Արցախյան առաջին պատերազմում զոհվածների, հեղինակ՝ Ռաշիդ Առաքելյան

3․ 1992 թվականին տեղադրված խաչքար, ի հիշատակ Երկրաշարժի անմեղ զոհերի՝ հեղինակ Աշոտ Ֆարմանյան

4․ 1994 թվականին տեղադրված խաչքար, ի հիշատակ Շուշիում զոհված ազատամարտիկների, հեղինակ՝ Հմայակ Մովսիսյան

5․ 2017 թվականին տեղադրված «Խաղաղություն և ազատություն» անվանումը կրող խաչքար, հեղինակ՝ Աշոտ Ֆարմանյան

6

6

Պատմամշակութային

Մատյան

Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի «Մատյան ողբերգութեան»

Ազատան

7

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ 1865 թվականին կառուցված Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա կոչվող Առաքելական եկեղեցին, գտնվում է գյուղի կենտրոնում։ 1880 թվականին կառուցված զանգակատուն՝ եկեղեցուն կից

2․  1852 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին կաթոլիկէ եկեղեցին՝ գյուղի արևմտյան մասում։ XIX դարում եկեղեցուն կից կառուցվել է զագակատունը

3․ Վաղ միջնադարյան եկեղեցու ավերակներ՝ բնակավայրից 700 մ դեպի արևմուտք

8

2

Պատմամշակութային

Մատուռ

XIX դարի մատուռ՝ բնակավայրի մեջ  

9

3

Պատմամշակութային

Ամրոց

Ք.ա. II-I հազարամյակի ամրոցի հետքեր բնակավայրից դեպի հարավ-արևելք՝ «Ղռեր» կոչվող տարածքի հարակից դաշտերում

10

4

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք.ա. II-I հազամյակի դամբարանադաշտ՝ «Ղռեր» կոչվող բլուրների հարակից տարածքում և Ք.ա. VII-VI դարերի Բնակատեղի

2․ Դամբարանային մեմորիալ (պաշտամունքային) կառույցներ` բնակավայրից 500 մ դեպի հարավ, նկատվում են նեոգեն ժամանակաշրջանի մեգալիթյան պարսպի հետքեր, որոնք եղել են անմշակ մեծածավալ քարերից

11

5

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

XIX-XX դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրի մեջ

12

6

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1980 թվականին բացված՝ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված ազատանցիների հուշակոթող։ Ճարտարապետ՝ Հակոբ Ջիվանյան

13

7

Պատմամշակութային

Ձիթհան

XIX դարի ձիթհան՝ բնակավայրի մեջ  

14

8

Պատմամշակութային

Որմնանկար

1970-ական թվականներին նկարված Մինաս Ավետիսյանի «Թել մանող աղջիկները» որմնանկարը, որն այժմ գտնվում է Ազատան բնակավայրի Մշակույթի տան նախասրահում

Այգաբաց

15

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

XIX դարում կառուցված Սուրբ Գևորգ Եկեղեցի

16

2

Պատմամշակութային

Ամրոց

Ք․ա III-II հազարամյակի Կիկլոպյան ամրոցի մնացորդներ

17

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

Մատուռ, որում կա Ավետարան, որը ըստ տեղացիների վարկածի գրել է Նիկողայոս Հրաշակագործը

18

4

Պատմամշակութային

Հուշակոթող

1985 թվականին տեղադրված հուշակոթող, ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածներ։ Մարմարե սալաքարին փորագրված է պատերազմում զոհված այգաբացցիների անունները

19

5

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

XVII- XIX դարերի գերեզմանոց

Առափի

20

1

Պատմամշակութային

Արահետ

Առափի բնակավայրից Վահրամաբերդ տանող Տիրաշեն արահետ, որը դեռ լիարժեք բացահայտված չէ։ Արահետի տարբեր հատվածներում հնարավոր է տեսնել I-ին դարի եկեղեցու մնացորդներ, գերեզմաններ,  տեկտոնական ծագման Ճլե անվամբ լիճ

21

2

Պատմամշակութային

Հուշարձան

Հայրենական Մեծ պատերազմի, Արցախյան հերոսամարտի և 44-օրյա պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան, գտնվում է գյուղի մուտքի մոտ

22

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

1993 թվականին կառուցումն ավարտած Սուրբ Կույս Մարիամի մատուռ, որի տարածքում կա նաև քանդակներ։ Կառուցվել է եզդի քանդակագործ շինարարի կողմից

23

4

Մարդկային

Գեղանկարչության,կերամիկայի վարպետ

Գեղանկարիչ Մհեր Դավիթի Հովհաննիսյան, ծնված 1992 թվականին, հասցե 3 փ․ տուն 48, հեռ․ +374 93 98 83 93։ Նկարների հիմնական բովանդակությունը բնության պատկերներն են, պատմական կամ նշանավոր անձիք, աստվածաշնչյան դրվագներ

24

5

Մարդկային

Քանդակագործություն

Քանդակները յուրահատուկ են այնքանով, որ նյութը մեկ ամբողջական քարն է, որը քանդակելու արդյունքում ստացվում է բուրվառ, կշեռք, թերթվող գիրք, մոմակալ, կուժ, դիմանկար։ Քանդակագործը մահացած է, սակայն քանդակները պահպանվել են տանը, որի պատասխանատուն որդին է՝ Սոսի Սարոյի Ղասոյան, հասցե 1 փ․ 4 նրբ․  տուն 17, հեռ +374 77 95 11 32

Արևիկ

25

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1843 թվականին գյուղի բնակիչների նախաձեռնությամբ կառուցվել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որի շինարարկան աշխատանքները տևել են մոտ կես դար

26

2

Պատմամշակութային

Հուշակոթող

1972 թվականին կառուցված հուշակոթող՝ ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված արևիկցիների։ Մարմարե սալաքարին փորագրված է պատերազմում զոհված արևիկցիների անունները

27

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

Սուրբ Հակոբ մատուռ

Բասեն

28

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ V-VI դարեր եկեղեցի՝ բնակավայրում

2․ 1906 թվակականին կառուցված եկեղեցի, բնակավայրի հյուսիս-արևելյան եզրին։ 1988 թվականի երկրաշարժին եկեղեցին տուժել է և մինչ այժմ գտնվում է կիսավեր վիճակում

29

2

Պատմամշակութային

Ամրոց

1․ Ք․ ա․ III-II դարերի միջնադարյան ամրոցի(միջնաբերդ) ավերակներ, որոնք գտնվում են Բասեն գյուղից դեպի արևելք՝ լեռնային հրվարդանի վրա։ Շրջակայքում կա դամբարանադաշտ

2․ Ք․ ա․ II հազարամյակի ամրոց՝ բնակավայրից 5 կմ դեպի հարավ-արևելք

3․ Ք․ ա․ II-I հազարամյակի, անտիկ-վաղ միջնադարյան ամրոց՝ գտնվում է բնակավայրից 4 կմ արևելք

30

3

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք․ ա․ II հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ գտնվում է ամրոցի շրջակայքում

2․  Ք․ ա․ II հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ ամրոցից հյուսիս-արևելք

3․ Ք․ ա․ III հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ 1 կմ հյուսիս-արևմուտք

31

4

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

1․ Ք․ ա․ III հազարամյակի բնակատեղի՝ 2,5–3 կմ հարավ

2․ X-XVII դարերի «Հարսնաքարեր» անվամբ բնակատեղի, որի մի մասը գտնվում է Ջրառատ բնակավայրի տարածքում

3․ V-XV  դարերի «Սարի խարաբեք» անվամբ բնակատեղի՝ գյուղից 3կմ արևելք

4․ X-XIII դարերի բնակատեղի՝ «Լարզա խարաբա» վայրում

32

5

Պատմամշակութային

Հուշակոթող

1․ 1972 թվականին կառուցված հուշակոթող՝ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված արևիկցիների հիշատակին

2․ V-VI դարերի քառակող կոթող` եկեղեցու մոտ

3․ 1980-1989 թվականների հուշահամալիր` բնակավայրի մեջ

4․ 1980 թվականին կառուցված հուշաղբյուր, նվիրված 1920 թվականին զոհվածների հիշատակին

33

6

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ XVII- XX դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրի հարավային եզրին

2. XIX-XX դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրի հյուսիսայի եզրին

3․ V-XV դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրից  200 մ դեպի հյուսիս

34

7

Պատմամշակութային

Խաչքար

1989 թվականին տեղադրված խաչքար՝ 1988 թվականի երկրաշարժի անմեղ զոհերի հիշատակին, հեղինակ՝ Ռաշիդ Առաքելյան, օծումը կատարել է՝ Վազգեն I

35

8

Պատմամշակութային

Մատուռ

Սուրբ Ոսկան միջնադարյան մատուռ՝ գերեզմանոցից դեպի արևմուտք

36

9

Պատմամշակութային

Ջրամբար

Ք․ ա․ III-IV  դարերից Ք․ հ․ IV դարի ջրամբարների համակարգ բնակավայրից 3,5 կմ դեպի արևելք

Բենյամին

37

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1871թվականինկառուցված եկեղեցի 

38

2

Պատմամշակութային

Շինություն պալատական

1․ Ք․ ա V-I դարերի սրբատեղի, որը պեղվել է 1995 թվականին

2․ Ք․ ա I դարերի - Ք․ հ I դարերի սրբատեղի՝  Գյումրի տանող ճանապարհի ձախ կողմում

39

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

«Թուխ-Մանուկ» մատուռ, որը  հիմնվել է մոտ 1-դար առաջ

40

4

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

Ք․ա V-II հազարամյակում պեղված «Դրաստանակերտ» բնակատեղի

41

5

Պատմամշակութային

Ջրաղաց

XIX դարում կառուցված

Գետք

42

1

Պատմամշակույթային

Բնակատեղի

Ք․ ա․ III-II հազարամյակի բնակատեղի՝ գյուղի հարավային մասում

43

2

Բնական

Այրվող ջուր

«Այրվող ջուր» կոչվող բնական աղբյուր, որից հոսում է ջուր և այրվում թույլ կրակի առկայծման դեպքում, այնպես, ինչպես այրվում է օրինակ սպիրտը

44

3

Պատմամշակույթային

Սրբատեղի

Գետք բնակավայրում տարբեր մարդկանց կողմից կառուցված երկու սրբավայր, որը կառուցել են երազ տեսնելուց հետո

45

4

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

2011 թվականին գյումրեցի անհատի կողմից (ատամնաբույժ Հայկ) տեղադրված հուշակոթող՝ Մեծ եղեռնի զոհեր հիշատակին

Երազգավորս

46

1

Պատմամշակույթային

Ամրոց

IX-XI դարերի ամրոց, որը գտնվում է գյուղից դեպի արևմուտք, Ղարախան գետի ձախ ափին

47

2

Պատմամշակույթային

Բանկատեղի

IX-XX դարերի բնակատեղի, որը ավերվել է 1926 թվականի երկրաշարժից

Լեռնուտ

48

1

Պատմամշակույթային

Ամրոց

Ք․ ա II-I հազարամյակի ամրոց, որը գտնվում է գյուղի մոտ

49

2

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

XIX դարի «Սուրբ Թադեոս» առաքյալի եկեղեցի, որը գտնվում է գյուղի հարավային մասում

50

3

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1975 թվականին կառուցված հուշարձան՝  II համաշխարհային պատերազմում զոհվածների հիշատակին

51

4

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

1. XVIII-XIX դարի գերեզմանոց, գյուղի մեջ

2․ XIX դարի գերեզմանոց գյուղի արևմտյան մասում

52

5

Պատմամշակույթային

Գյուղատեղի

XIX դարի գյուղատեղի՝ գյուղի հարավային մասում

  53

  6

Պատմամշակույթային

Տապանաքար

1․ XVIII դարի ձկնաձև տապանաքար

2․ XVIII դարի խոյաձև տապանաքար

3․ XVIII դարի ձկնաձև տապանաքար

4․ XVIII-XIX դարերին թվագրված 4 հատ տապանաքար

Կամո

 54

  1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

1․ Սուրբ Աստավածածին միջնադարյան եկեղեցու փլատակները, որը վերակառուցվել է 1878 թվականին

2․ 2021 թվականին կառուցված Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցի՝ խաչը օծվել է 2021 թվականի հունիսի 11-ին

55

2

Պատմամշակույթային

Բնակատեղի

1․ Ք.ա. II հազարամյակ – Ք․հ III դար «Խոռոչավեր» բնակատեղին, հարակից տարածքում III դար համանուն դամբարանադաշտով

2․ «Արե» գյուղատեղին, որը թվագրվում է Ք.ա. IV դար - Ք․հ X դար

3․ XV-XVII դարերի «Գռներով աղբյուր» բնակատեղի

4․ XVIII-XIX դարի «Կնյազա գոմեր» բնակատեղի

56

3

Պատմամշակույթային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք.ա. II-I հազարամյակի դամբարանադաշտ, որը գտնվում է գյուղի հարավ-արևմտյան մասում

2․ Ք.ա. II-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ Նորաշեն մատուռի շրջակայքում

57

4

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

XVIII-XIX դարի  երկու գերեզմանոց` գյուղատեղիում

58

5

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1․ 1969 թվականին տեղադրված Կամոի (Սիմոն Տեր-Պետրոսյանի) կիսանդրի, ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների։

Հեղինակներ՝ Գառնիկ Քամալյան, Ալբերտ Թադևոսյան։

2․ 1972 թվականին տեղադրված հուշարձան, ի հիշատակ II համաշխարհային պատերազմում զոհվածների

59

6

Պատմամշակույթային

Խաչքար

1․ 1990 թվականին տեղադրված խաչքար՝ ի հիշատակ Երկրաշարժի անմեղ զոհերի, հեղինակ՝ վարպետ Գրիգոր

2․ IX-X դարի խաչքար, Նորաշեն մատուռում

3․ 2020 թվականի 44 օրյա պատերազմի զոհերի հիշատակին 2 խաչքար

Կապս

60

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

XIX-րդ դարի 2-րդ կեսերին հիմնված եկեղեցի, որը վերակառուցվել 2018 թվականին: 2023 թվականին օծվել և վերանվանվել «Երևման Սուրբ Խաչ» անունով

61

2

Պատմամշակութային

Ամրոց

Միջնադարյան ամրոց, որը գտնվում է բնակավայրից 0,5 կմ հարավ արևմուտք

62

3

Պատմամշակութային

Գյուղատեղի

X-XX դարի գյուղատեղի ամրոցի մոտակայքում

63

4

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ X-XX դարի գերեզմանոց, եկեղեցու շրջակայքում

2․ XIX- XX դարի գերեզմանոց, 0,2 կմ հարավ-արևմուտք

64

5

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ 1980 թվականին կառուցված հուշարձան, ի հիշատակ  II համաշխարհային պատերազմում զոհվածների հիշատակին

2․ 2020 թվականին կառուցված հուշարձան, 44 օրյա պատերազմի զոհերի հիշատակին

Կառնուտ

65

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

IV դարի հեթանոսական տաճարի հիմքով միանավ բազիլիկ եկեղեցի, որը կիսաքանդ վիճակում է և շրջակայքում պահպանվել են հնագիտական մեծ արժեք ներկայացնող եկեղեցու ավերակների մասունքներ։ Կից կա նաև  V- XV դարերի գերեզմանոց

66

2

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ 1941-1945 թ․թ․ hուշարձան-խաչքար` 2-րդ աշխարհամարտում, Արցախյան պատերազմում զոհվածների, 44-օրյա հիշատակին  և հուշարձան նվիրված Սոսե մայրիկի հիշատակին

2․ 1980 թվականին կառուցված հուշակոթող՝ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված կառնուտցիների հիշատակին

67

3

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

 Ք․ ա IV – Ք․ հ III դարերի բրոնզեդարյան դամբարանադաշտ, որը գտնվում է Սուրբ Մինաս լեռան արևմտյան, հարավային լանջերին և ստորոտին

68

4

Պատմամշակութային

Մատուռ

1․ «Սուրբ Մինաս» անվանումը ստացած մատուռ

2․ «Լուսաղբյուր» անվամբ մատուռ

69

5

Մարդկային

Ջրամբար

1968-1975 թվականներին՝ Խորհրդային Միության տարիներին կառուցված ջրամբար, շահագործման է հանձնվել 1973 թվականին ոռոգում իրականացնելու նպատակներով

Կարմրաքար

70

1

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

1․Ք․ ա III-I հազարամյակի բնակատեղի, գյուղի հարավային մասում

2․ XVIII-XX դարերի գյուղատեղի,  բնակավայրի հարավային կողմում

71

2

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

Ք․ ա III հազարամյակի-Ք․հ IV հազարամյակի դամբարանադաշտ գյուղի շրջակայքում

72

3

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ V-VI դարերի եկեղեցի

2․ XIX դարերի եկեղեցի

73

4

Պատմամշակութային

Մատուռ

XIX դարի մատուռ

74

5

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ Վաղ միջնադարյան գերեզմանոց

2․ VI-XX դարերի գերեզմանոց, բնակավայրից հյուսիս

3․ XIX-XX դարերի գերեզմանոց բնակավայրից հարավ-արևմուտք

75

6

Պատմամշակութային

Հուշարձան

V-VI դարերի թվով 3 քառակող հուշարձան

76

7

Պատմամշակութային

Տապանաքար

1․ XVII դարի ձկնաձև տապանաքար

2․ 1832 թվականի տապանաքար

Կրաշեն

77

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

XIX դարի կիսավեր եկեղեցի և զանգակատուն, որը գտնվում է բնակավայրի հյուսիսային մասում

78

2

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

XVIII-XIX դարերի գերեզմանոց, որը գտնվում է եկեղեցու հետնամասում

79

3

Պատմամշակութային

Ձիթհան

 XIX դարի 2 ձիթհան, որոնք գտնվում է բնակավայրի հարավային կողմում

80

4

Պատմամշակութային

Բնակելի տուն

1887 թվականի քահանայի տուն, որը գտնվում է գյուղի արևելյան եզրին

Հայկավան

81

1

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ 1979-1980 կառուցված հուշարձան և հուշատախտակ նվիրված՝ 1941-1945 թթ․ Հայրենական Մեծ  պատերազմի զոհերի հիշատակին, գտնվում է գյուղի մուտքի մոտ։

2․ 1988 թվականի երկրաշարժի զոհերի հիշատակին հուշարձան

3․ Արցախյան I պատերազմում զոհվածների հիշատակին հուշարձան

82

2

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

Ք․ա III հազարամյակ-Ք․հ I-III դարերի բնակատեղի, գտնվում է գյուղի հյուսիսային մասում

83

3

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

Ք․ա III հազարամյակ-Ք․հ I-III դարերի դամբարանադաշտ բնակատեղիի շրջակայքում

84

4

Պատմամշակութային

Խաչքար

 1․ 1995 թվականին տեղադրված խաչքար՝ 1915 թվականի Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին։ Խաչքարը գտնվում է գյուղի մուտքի մոտ (հուշարձանի տարածքում)։

2․ 2017 թվականին համագյուղացի Սարիբեկ Բիլոռի Ադամյանի կողմից տեղադրված

խաչքար՝ նվիրված Մեծ եղեռնի, II համաշխարհային պատերազմի և արցախյան պատերազմի ժամանակ անհայտ կորած մեր հայրենակիցների հիշատակին,

գտնվում է վարչական ղեկավարի նստավայրի (մշակույթի տան) բակում։

3․ 2021 թվականին տեղադրված  խաչքար՝ նվիրված 44-օրյա պատերազմում զոհված Էլֆիկ Մկրտչի Ավետիսյանի հիշատակին, խաչքարը գտնվում է վարչական ղեկավարի նստավայրի (մշակույթի տան) բակում։

4․ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ավերիչ երկրաշարժի զոհերի հիշատակին նվիրված խաչքարը, որը գտնվում է գյուղի գերեզմանատան հատվածում

85

5

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

2008 թվականին կառուցված եկեղեցի՝ Աբրահամ և Սպարտակ Խաչատրյան եղբայրների հովանավորությամբ

Հացիկ

86

1

Բնական

Ուղտատեղի

«Ծակ-քար» անվանումը կրող ուղտատեղի-սրբավայր, որը ունի հոգևոր, գեղագիտական գրավչություն։ Այն բնական հուշարձան է և աշխարհում միակ քարն է, որտեղ անկախ կազմվածքից և զանգվածից կարող են անցնել քարի միջով

87

2

Պատմամշակութային

Մատուռ

«Յոթ եղբայր» մատուռը, որը գտնվում է Հացիկից մոտավորապես 1 կմ հյուսիս-արևելք։ Այստեղ է գտնվում նաև «Յոթ եղբայր» կոչվող գերեզմանը, որը նույնպես սրբավայր է

88

3

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ Սուրբ Հակոբ բազիլիկ եկեղեցի, որը քանդվել է 1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժից

2․ XIX դարի Սրբատաշ քարերով կառուցված եկեղեցի, որը գտնվում է կիսավեր վիճակում։ Արևելյան խաչթևում աբսիդն է՝ հյուսիսային կողմի խորանով և մկրտության ավազանով։

89

4

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1967 թվականին կառուցված հուշարձան, ի հիշատակ II-րդ համաշխարհային պատերազմում զոհվածների

90

5

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք․ ա․ II-I հազարամյակի դամբարանադաշտ, որը գտնվում է արևելյան մասում

2․ Ք․ ա․ II-I հազարամյակի դամբարանադաշտ, որը գտնվում է հյուսիսային մասում

91

6

Պատմամշակութային

Բնակավայր

V-XV դարերի բնակավայր, որը գտնվում է բնակավայրից հյուսիս-արևմուտք

92

7

Մարդկային

Արվեստանոց

Գոհար Պետրոսյանի՝ կերամիկայի վարպետ,  արվեստանոցը բնակավայրում

Հովիտ

93

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

XIX դարի Սուրբ Ասվածածին եկեղեցի

94

2

Պատմամշակութային

Քարաբներ

X-XVIII դարի քարաբներ՝ «Խաչքարաբերդ» անվանումով,  մոտակայքում պահպանվել է միջնադարյան ջրաղացի հետքեր

95

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

1․ XVII-XIX դարեի կառուցված մատուռ, որը վերակառուցվել է 1978 թվականին

2․ 2018 թվականին կառուցված

Սուրբ Նարեկ անվամբ մատուռ

96

4

Պատմամշակութային

Խաչքար

1․ 2011 թվականին տեղադրված խաչքար՝ Հայրենական մեծ պատերազմի և Երկրաշարժի անմեղ զոհերի հիշատակին

2․ Մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակին

97

5

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ XIX-XX դարերի բլրալանջ գերեզմանոց

2․ XVII-XX դարերի գերեզմանոց՝ գյուղամեջում

3․ X-XVI դարի գերեզմանոց՝ գյուղի արևելյան եզրին

4․ XVIII-XIX դարերի գերեզմանոց՝ գյուղի հյուսիսային եզրին

Հովունի

98

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

XIX դարի եկեղեցի

99

2

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

XIX- XX դարի գերեզմանոց, բնակավայրի հյուսիսային եզրին

Մայիսյան

100

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

VII-րդ դարում կառուցված Տիրանավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի։ 1988 թվականն կատարվել է վերջին վերանորոգումը

101

2

Պատմամշակույթային

Մատուռ

XVIII-րդ դարի կառույց «Կարմիր Ավետարան»

102

3

Պատմամշակույթային

Ջրանցքի կամուրջներ

1921-1923 թվականներին կառուցված «Շիր-կանալ» ջրանցքի կամուրջներ

103

4

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1980-1984 թվականներին կառուցված Հայրենական Մեծ Պատերազմի հաղթանակին նվիրված հուշարձան

104

5

Պատմամշակույթային

Խաչքար

1992 թվականին Մայիսյանի միջնակարգ դպրոցի բակում տեղադրված խաչքար՝ 1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժի զոհերի հիշատակին

105

6

Պատմամշակույթային

Մատուռ

1․ Կառուցվել է 2008 թվականին անհատի կողմից

2․ Կառուցվել է 2001 թվականին անհատի կողմից

3․ Կառուցվել է 2002 թվականին, ապակյա շշերով անհատի կողմից

Մարմաշեն

106

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1. X դարի կառույց՝ Մարմաշեն վանական համալիր, որը տեղակայված է Ախուրյան գետի ձախ ափին: Կառուցվել է Վահրամ Պահլավունու օրոք

2․ Միջնադարյան եկեղեցի, որը հայտնաբերվել է 2003 թվականին և  գտնվում է Տիրաշեն ամրոց տանող ճանապարհի եզրին, քարափի տակ

2. X-XII դարերի, գտնվում է բնակավայրում

3․ VII-XII դարերի, գտնվում է բնակավայրում

4․ 2022 թվականին օծված Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի, կառուցված բնակավայրի բարերարների կողմից

107

2

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

1․ Ք․ ա․ III-I հազարամյակի բնակատեղի

2․ Ք․ ա․ III-II հազարամյակ, բնակավայրի հարավ-արևմտյան մասում

3․ V-XIV դարի «Խաչի ձոր» բնակակատեղի, որը գտնվում է բնակավայրից 1կմ հարավ

4․ IV-XI դարերի «Տիրաշեն» գյուղատեղի, ամրոցի մոտակայքում

108

3

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք․ ա․ III-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ ամրոցից արևմուտք և հյուսիս-արևմուտք

2․ Ք․ ա․ III-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ բնակատեղիի շրջակայքում

3․ Ք․ ա․ III-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ արևմտյան մասում

4․ Ք․ ա․ III հազարամյակ-Ք․ հ․ III դարերի  դամբարանադաշտ՝ 3կմ հարավ-արևելք

109

4

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ IV-X դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրում

2․ V-XIV դարերի գերեզմանոց՝ եկեղեցիներից հարավ-արևմուտք

3․ XII- XIV դարերի գերեզմանոց՝ 500 մ դեպի հյուսիս

110

5

Պատմամշակութային

Խաչքար

1․ Եղեռնի զոհերի հիշատակին խաչքար

2․ IX-X դարերի խաչքար

3․ 1242 թվականի ժայռակերտ խաչքար

4․ XII-XIII դարերի թվով 4 ժայռակերտ խաչքար

5․ 1243 թվականի ժայռակերտ խաչքար

6․ 1258 թվականի թվով 2 ժայռակերտ խաչքար

111

6

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ VI- VII դարերի քառակող հուշարձան

2․ 1974-1975 թվականներին կառուցված հուշարձան, ի հիշատակ II հայրենական պատերազմում զոհված Մարմաշենցիների

2․ 1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժի զոհերի հիշատակին խաչքար

112

7

Պատմամշակութային

Սարկոֆագ

2003 թվականին հայտնաբերված Անտիկ ժամանակաշրջանի Սարգոֆագ, որը գտնվում է «Ճլե Գյոլ» շինությունից 100 մ դեպի հյուսիս

113

8

Պատմամշակութային

Շինություն

2003 թվականին հայտնաբերված «Ճլե Գյոլ» տեղամասում՝ արհեստական լճակի ձախ ափին

114

9

Մարդկային

Քանդակագործ

Մկրտչյան Կարապետ Սոկրատի

Մեծ Սարիար

115

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

1907 թվականին կառուցված «Սուրբ Խաչ» եկեղեցի, որը հիմա  կիսախոնահրված է

116

2

Պատմամշակույթային

Զանգակատուն

XVIII-XIX դարերի զանգակատուն՝ եկեղեցուն կից

117

3

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

XVIII-XX դարերի գերեզմանոց, որը գտնվում է բնակավայրի հյուսիս-արևելյան եզրին

118

4

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1․ 1967 թվականին կառուցված հուշարձան՝ ի հիշատակ II համաշխարհային պատերազմում զոհվածների

2․ 1946 թվականին կառուցված հուշաղբյուր, որը գտնվում է բնակավայրի մեջ

119

5

Պատմամշակույթային

Խաչքար

2020 թվականի 44- օրյա պատերազմում զոհված Մեծ Սարիար բնակավայրի բնակիչ՝ Մկրտիչ Աղայանի հիշատակին տեղադրված խաչքար

120

6

Բնական

Անտառ

Մեծ Սարիար առկա 250 հա անտառածածկ տարածք

Շիրակ

121

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1800-ական թվականներին կառուցված՝ «Սուրբ Մինաս» եկեղեցի, որը գտնվում է բնակավայրի հյուսիսային եզրին

122

2

Պատմամշակութային

Զանգակատուն

«Սուրբ Մինաս» Եկեղեցուն կից զանգակատուն

123

3

Պատմամշակութային

Մատուռ

XIX դարի մատուռ, գերեզմանոցի տարածքում

124

4

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

XIX դարի գերեզմանոց

125

5

Պատմամշակութային

Աղբյուր

1800-ական թվականների աղբյուր, որը  գտնվում է բնակավայրի կենտրոնում

126

6

Պատմամշակութային

Հուշարձան

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան

127

7

Պատմամշակութային

Խաչքար

44-օրյա պատերազմում զոհված լեյտենանտ՝ Ալեքսան Սաղաթելյանի և Կառլեն Մանվելյանի հիշատակին տեղադրված խաչքար

Ոսկեհասկ

128

1

Պատմամշակութային

Ամրոց

Ք.ա. II-I հազարամյակի ամրոց, բնակավայրից 1կմ դեպի հյուսիս

129

2

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

Ք.ա. II-I հազարամյակ, բնակավայրից 1կմ հյուսիս՝ ամրոցի մոտ

130

3

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

Ք.ա. II-I հազարամյակ, 1կմ հյուսիս, ամրոցի շրջակայքում

131

4

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

XVIII-XX դարի գերեզմանոց, բնակավայրի արևելյան եզրին

132

5

Պատմամշակութային

Հուշարձան

 1․ 2018 թվականին կառուցված հուշարձան՝ 1941-1945 թվականների հայրենական պատերազմում զոհվածների հիշատակին

2․ 1937 թվականին կառուցված հուշարձան՝ աքսորյալների հիշատակին

3․ 2022 թվականին կառուցված հուշարձան՝ Քառասունչորսօրյա պատերազմի զոհերի հիշատակին

4․ 1969 թվականին  տեղադրված Զորավար Անդրանիկի հուշարձանը՝ բնակավայրի մշակույթի տան մոտ

5․2005թվականի հուշակոթող

133

6

Պատմամշակութային

Մատուռ

1․ 2017 թվականին կառուցված մատուռ«Ոսկեկող Ավետարան» անվամբ

2․ «Սուրբ Սարգիս» մատուռ, որը գտնվում է բնակավայր մտնող ճանապարհի մերձակայքում

134

7

Պատմամշակութային

Խաչքար

1941-1945 թթ. հայրենական պատերազմում զոհվածների հիշատակին կառուցված թվով երկու հատ խաչքար՝ Զորավար Անդրանիկի հուշարձանի տարածքում

Ջաջուռ

135

2

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ XVIII դարի «Սուրբ Աստվածածին» եկեղեցի

2․ 1911 թվականի եկեղեցի՝ բնակավայրի մեջ

136

2

Պատմամշակութային

Զանգակատուն

1․ XVIII դարի եկեղեցուն կից զանգակատուն

2․ 1911 թվականի եկեղեցուն կից զանգակատուն

137

3

Պատմամշակութային

Թանգարան

1972 թվականի Մինաս Ավետրսյանի տուն-թանգարան, հասցե՝ Ջաջուռ բնակավայր, փողոց 1, շենք 27

138

4

Պատմամշակութային

Հերհերի Ձոր (Ջարդի Ձոր)

«Ջարդի Ձոր» անվանումը ստացած տարածքը գտնվում է Գյումրի Վանաձոր ավտոճանապարհի ձախակողմյան հատվածում, Գյումրիից մոտ 18 կմ  դեպի հյուսիս արևելք։ Այս վայրում 1918-1920 թվականներին քեմալական Թուրքիայի զորքերի կողմից իրագործվել է ջարդ

139

5

Պատմամշակութային

Բնակելի տուն

1860-1991 թվականի Ա․ Շիրոյանի տունը

140

6

Պատմամշակութային

Հուշաշձան

 1․ 1969 թվականին տեղադրված հուշարձան՝ II համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակին

2․ II համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակին Անհայտ զինվորի հուշարձանը

3․ 1968 թվականին տեղադրվել է հուշաղբյուր-խաչքար՝ Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին, «Ջարդի Ձոր» անվանումը ստացած տարածքում

4․ 1980  թվականին՝ «Կամք» հուշակոթող, «Ջարդի Ձոր» անվանումը ստացած տարածքում

5․ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմում զոհվածների հիշատակին հուշարձան

141

7

Պատմամշակութային

Խաչքար

1․ XI-XII դարի խաչքար

2. XV-XVI դարի խաչքար

142

8

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ XI-XX դարի գերեզմանոց՝ բնակավայրի հարավ-արևմտյան մասում

2. XIX-XX դարի գերեզմանոց՝ բնակավայրի հյուսիսային մասում

Ջրառատ

143

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

VI-VIIդարերի «Սուրբ Մինաս» եկեղեցի։ Վերականգնվել է XIX դարում և 2019 թվականին, գտնվում է բնակավայրի հյուսիսային մասում

144

2

Պատմամշակույթային

Մատուռ

1․ X-XII-րդ դարի «Թուխ Մանուկ» մատուռ, վերակառուցվել է 1989թվականին

2․ «Թևաթորոս» մատուռ, վերակառուցվել է 1960-ական թվականներին և 2019 թվականին

3․ 20-րդ դարի «Սուրբ Հակոբ» մատուռ

4․ «Սև ավետարան» մատուռ

5․ Ք․ ա․ III հազարամյակի «Մոլի բերդ» ամրոցը, գտնվոմ է բլրի գագաթին

145

3

Բնական

Քարանձավ

1․ Մեծ ձոր անվանումը ստացած տեղանք, որտեղ կան մի շարք քարանձավներ, որոնք ժամանակին ծառաել են որպես կացարաններ և թաքստոցներ

2․ Ք․ ա․ III հազարամյակի քարանձավ բազալտե սյուների ստորոտում

146

4

Պատմամշակույթային

Բնակատեղի

1․ Ք․ ա․ III հազարամյակի բնակատեղի՝ ամրոցի մոտ

2․ X-XX դարի բնակատեղի՝ 0,5 կմ դեպի հյուսիս

3․ V-XV դարերի բնակատեղի՝ 1,5-2 կմ      հյուսիս-արևելք, «Թթու Ջուր» աղբյուրի մոտ

4․ X-XX դարերի բնակատեղի, 4 կմ դեպի հյուսիս-արևելք՝ «Խանվալի» վայրում, գտնվում է մարզի պահուստային հողերում

5․ X-XVII դարերի «Հարսնաքար» անվամբ բանակատեղի՝ 1 կմ դեպի հյուսիս, որի մի մասը գտնվում է Բասեն բնակավայրում

147

5

Պատմամշակույթային

Դամբարանադաշտ

Ք․ ա․ III հազարամյակի դամբարանադաշտ, ամրոցի շրջակայքում

148

6

Բնական

Թթու Ջուր

V-XV րդ դարերի ինքնահոս հանքային բնական ջուր

149

7

Պատմամշակույթային

Կամուրջ

Միջնադարյան կամուրջ

150

8

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1․ 1962 թվականին կառուցված հուշարձան, որը տեղադրված է Համբարենց տուն կոչվող շինության տարածքում (այս տարածքում են բարբարոս թուրքերը այրել գյուղացիներին)՝ ի հիշատակ Մեծ եղեռնի զոհերի

2․ 1976 թվականի հուշարձան՝ II համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակին

151

9

Պատմամշակույթային

Խաչքար

1․ Եղեռնի զոհերի հիշատակին տեղադրված խաչքար, հեղինակներ՝ Հենրիկ, Լյովա, Յուրա Յալլոյաններ

2․ IX-X  դարերի խաչքար, գտնվում է «Թևաթորոս» մատուռի մեջ

3․ XI- XII դարերի խաչքաչ, գտնվում է «Թուխ Մանուկ» մատուռի մեջ

152

10

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

1․ XIX-XX դարերեի գերեզմանոց, գտնվում է բնակավայրի հյուսիս-արևելյան մասում

2․ V-XV դարերի գերեզմանոց, գտնվում է բնակավայրում

3․ VI-XIII դարերի գերեզմանոց, գտնվում է եկեղեցու շրջակայքում

153

11

Պատմամշակույթային

Մենհիրներ

Ք․ ա․ III հազարամյակի մենհիրներ, բնակավայրի հյուսիսային եզրին

Փոքրաշեն

154

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

1890 թվականի եկեղեցի, բնակավայրի արևելյան եզրին

155

2

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

XVIII-XIX դարերի գերեզմանոց՝ եկեղեցուց հյուսիս-արևելք

Քեթի

156

1

Պատմամշակույթային

Եկեղեցի

1․ V դարի եկեղեցի, որը վեռակառուցվել է 1842 թվականին, գտնվում է գյուղի մեջ

2․ XII-XIII դարերի ավերված եկեղեցի՝ բնակավայրի հարավային եզրին

157

2

Պատմամշակույթային

Ամրոց

1․ Ք․ա III հազարամյակի ամրոց

2․ Ք․ա III հազարամյակի «Աղնախ» անվամբ ամրոց՝ բնակավայրից 1,5-2 կմ

հյուսիս-արևմտյան մասում, բարձր լեռան վրա

158

3

Պատմամշակույթային

Բնակատեղի

1․ Ք․ա III հազարամյակի բնակատեղի՝ սարի ստորոտում, հյուսիս-արևելյան լանջին

2․ XIX դարի բնակատեղի՝ բնակավայրի մեջ

3․ Ք․ա III հազարամյակի սկզբի բնակատեղի՝ «Հորներ» անվամբ, բնակավարի              հարավ-արևելյան մասում

4․ Ք․ա III հազարամյակի I-ին  կեսի բնակատեղի, «Կրաքարի սար» անվամբ՝ Կրաքար սարի արևելյան եզրի լանջին և ստորոտում

159

4

Պատմամշակույթային

Դամբարանադաշտ

1․ Ք․ա III-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ «Կարոտ հողեր» վայրում

2․ Ք․ա III-I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ բնակավայրից հարավ-արևելյան մասում

3․ Վաղ բրոնզեդարյան դամբարանադաշտ՝ բնակավայրի շրջակայքում

160

5

Պատմամշակույթային

Մատուռ

V դարի մատուռ՝ բնակավայրի հյուսիսային եզրին

161

6

Պատմամշակույթային

Գերեզմանոց

1․ XIX-XX դարերի գերեզմանոց՝ բնակավայրի հյուսիս-արևելյան մասում

2․ VII-XX դարերի գերեզմանոց՝ եկեղեցու շրջակայքում

162

7

Պատմամշակույթային

Հուշարձան

1965 թվականին տեղադրված հուշարձան՝ II համաշխարհային պատերազմում զոհվածների հիշատակին  

163

8

Պատմամշակույթային

Կամուրջ

1․ XIX դարում կառուցված կամուրջ՝ գտնվում է գյուղի մեջ

2․ XIX դարում կառուցված «Ավոյենց» կամուրջը՝ բնակավայրի հարավ-արևմտյան մասում

164

9

Պատմամշակույթային

Ձիթհան

1․ XIX դարի ձիթհան՝ գյուղի մեջ

2․ XIX դարի ձիթհան՝ բնակավայրի հյուսիսային մասում

Վահրամաբերդ

165

1

Պատմամշակութային

Եկեղեցի

1․ V-VI դարերի ավերված եկեղեցի՝ բնակավայրում

2․ VI-VII դարերի եկեղեցի՝ բնակավայրում

3․ 988-1028 թվականների ավերված Կաթոլիկե եկեղեցի՝ պահպանվել է հյուսիսային և արևելյան պատերը

4․   XI դարի Կաթոլիկե եկեղեցի՝ բնակավայրի հարավային մասում

5․ XI դարի կլոր հատակագծով ավերված եկեղեցի՝ պահպանվել են ստորին շարքերը

6․ X-XI դարերի Կաթոլիկե եկեղեցի՝ բնակավայրից 100մ հյուսիս, բլրի վրա

7․ 988 1029 թվականի՝ Սուրբ Աստվածածին Կաթողիկե եկեղեցի

166

2

Պատմամշակութային

Ամրոց

1․ Ք.ա. 730-714 թվականների ամրոց՝ որը գտնվում է 2 կմ դեպի հարավ-արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախափնյա սարահարթի վրա

2․X-XIII դարերի «Վահրամաբերդ» ամրոցը, որը գտնվում է 1,5կմ բնակավայրից հարավ-արևելք

167

3

Պատմամշակութային

Բնակատեղի

1․ I հազարամյակի բնակատեղի՝ ամրոցի տարածքում

2․ V-XIV դարերի, XIX-XX դարերի «Վերին Ղանլիջա» անվանումով բնակատեղի, որը գտնվում է ձորի մեջ

168

4

Պատմամշակութային

Դամբարանադաշտ

I հազարամյակի դամբարանադաշտ՝ ամրոցի տարածքում

169

5

Պատմամշակութային

Գերեզմանոց

1․ VI-XV դարերի գերեզմանոց՝ եկեղեցու շրջակայքում

2․ XIX-XX բնակավայրի արևելյան եզրին

3. XIX-XX բնակավայրից հարավ

4. 1045 թվականի Վահրամ Պահլավունու գերեզմանոցը

5. X-XIV XIX-XX բնակավայրի համալիրի տարածքում

6. X-XIII  կաթոլիկե եկեղեցու արևելյան մասում

7. X-XIII կաթոլիկե եկեղեցու հարավային մասում

8. VI-XVեկեղեցու շրջակայքում

170

6

Պատմամշակութային

Հուշարձան

1․ 1941-1945 թվականի Հայրենական Մեծ պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան։ Կառուցվել է 1985 թվականին

2․ 1988 թվականին Սպիտակի Երկրաշարժի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան

3․ 1915 թվականի Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան

4․ Մարմաշեն վանական համալիրի հարևանությամբ 2018 թվականի

հունիսի 10-ին վերաբացված «Հեղնար աղբյուր» հուշակոթողը

5․ VI-VII դարերի հուշարձան

6. 1965 թվականի հուշաղբյուր՝ «Շիրակ կանալ» անվամբ, գտնվում է բնակավայրի մեջ

171

7

Պատմամշակութային

Որմնանկար

Միանաս Ավետիսյանի «Արմենիա», «Հայաստան» որմնանկարը, որը գտնվում է Մշակույթի տան նախամուտքի պատին

172

8

Պատմամշակութային

Խաչքար

 1. X-XII դարերի խաչքար

2. XII խաչքարի բեկոր՝ 2հատ

3. 1341 թվականի խաչքարի բեկոր՝ պահպանվել է ստորին հատվածի կեսը

3․ X-XI դարերի խաչքար, թվով 3հատ՝ գտնվում է եկեղեցու ներսում

4․ XI դարի խաչքար՝ եկեղեցու արևմտյան ճակատին

5․ 1021 թվականի խաչքար՝ եկեղեցու արևմտյան ճակատին

6․ XII-XIII խաչքար՝ գտնվում է եկեղեցու ներսում

7․ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին՝ խաչքար

8․ 44-օրյա պատերազմում զոհված՝ Ժիրայր Մարգարյանի հիշատակին

9․ Բնակավայրի բնակիչ՝ Զարզանդ Հովսեփի մանուկյանի հիշատակին խաչքար

10. X-XI դարերի 2հատ խաչքար, գտնվում է գավթում

11․ 1264 թվականի խաչքար՝ ագուցված է գավթի հյուսիսային պատին

12․ 1341 թվականի խաչքար

173

9

Պատմամշակութային

Արձանագրություն

IX դարի Վահրամ Պահլավունու շինարարկան արձանագրոություն

174

10

Պատմամշակութային

Բնակելի խցեր

X-XIII դարերի

175

11

Պատմամշակութային

Կառույցներ օժանդակ

X-XIII դարերի կառույցներ՝ ունի նաև պղնձաձուլարան

176

12

Պատմամշակութային

Պարիսպ

X-XIII դարերի պարիսպ

178

13

Պատմամշակութային

Տապանաքար

1․ 1342 թվականի Նզու Խաթունի տապանաքար

2․ XI դարի տապանաքար՝ գլխավոր եկեղեցուց  հարավ-արևելք

3․ 1015 թվականի Սոփյա Պահլավունու տապանաքարը՝ գլխավոր եկեղեցուց  հարավ-արևելք

179

14

Պատմամշակութային

Ջրմուղ

Միջնադարյան ջրմուղ՝ գավիթից արևմուտք