Եթե ճանապարհորդում եք Հայաստանի հյուսիսային շրջաններով, անկասկած այցելություն պետք է կատարմամբ Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի։ Այս գեղեցիկ միջնադարյան եկեղեցին, որը գտնվում է Ազատան գյուղում, պարծենում է իր պատմական և ճարտարապետական արժեքներով, և անկասկած, արժանի է ուշադրության: Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին կառուցվել է 1460 թվականին՝ սրբատաշ սև քարից, որը տալիս է այն յուրահատուկ և տարբերվող տեսք։ Եկեղեցին ունի հարուստ պատմություն. 1865 թվականին այն վերանորոգվել է, իսկ 1880 թվականին, այն համալրվել է գեղեցիկ զանգակատուքով, որն իր իսկ տեսքով ավելացնում է եկեղեցու տպավորիչ մոնումենտալությունը։ Սակայն ամենահետաքրքիր հատվածը տեղի է ունենում 1999 թվականին, երբ բեյրութաբնակ բարերարներ Հարություն և Մարի Արսլանյանները աջակցեցին եկեղեցու վերանորոգմանը և վերաօծմանը՝ նրան Սուրբ Հարություն անվամբ։ Այնուհանդերձ, եկեղեցին շարունակում է գործել նաև իր նախնական՝ Սուրբ Ստեփանոս անվամբ։ Այսօր այն հայտնի է երկու անուններով՝ Սուրբ Ստեփանոս և Սուրբ Հարություն։ Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին փոքր, բայց աչքի ընկնող կառույց է։ Այս եկեղեցին կառուցվել է հայկական միջնադարյան ավանդույթներով և շատ հետաքրքիր ճարտարապետական առանձնահատկություններ ունի։ Ներսում տիրում է սրբազան և հանգիստ մթնոլորտ, ինչը կատարյալ պայմաններ է ստեղծում աղոթքի և հոգևոր խաղաղության համար։ Չնայած նրա համեստ չափերին, եկեղեցին ունի մեծ հոգևոր նշանակություն և հանդիսանում է Հայաստանի հոգևոր ժառանգության առանցքային տարրերից։ 1880 թվականին եկեղեցու կողքին կառուցված զանգակատունը ևս կարևոր ճարտարապետական տարր է, որն ամբողջացնում է եկեղեցու տեսքը՝ առավել ընդգծելով նրա պատմական արժեքը։ Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին մի մասն է ոչ միայն կրոնական, այլ նաև համայնքային կյանքի։ Գյուղի բնակիչները հաճախ մասնակցում են եկեղեցու կազմակերպած միջոցառումներին՝ մասնակցելով մկրտություններ, հարսանիքներ և ամենատարբեր կրոնական ծեսեր։ Հատկապես երեխաներն ու երիտասարդները ակտիվորեն ներգրավված են եկեղեցիի մաքրության ու կազմակերպման գործում, ինչը կարևոր նշան է համայնքի համերաշխության։ Ավելի քիչ հայտնի հանգույցներից մեկը գյուղի խաղաղ բակը, որտեղ տեղի են ունենում հոգևոր ուսուցման դասընթացներ։ Նույնպես, եկեղեցու ճակատին պահպանված հին հայերեն արձանագրությունը պատմում է եկեղեցու կառուցման մասին՝ ընդգծելով այն որպես պատմական ու մշակութային հուշարձան։ Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին շրջապատված է հրաշալի բնապատկերներով՝ խաչաձև հորինվածքով եկեղեցին տարածվում է գյուղի մերձակա հարթավայրերում։ Տեղանքը համեմատաբար բարձր է, և այստեղից բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի շրջակա լեռներ և գյուղեր։ Իսկ տաք ամիսներին եկեղեցի այցելելը հնարավորություն է տալիս վայելել նաև մաքուր օդ և բնության գեղեցկությունը։ Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին այցելելու համար իդեալական է տարվա ամառային և գարնանային ամիսներին, երբ կլիման մեղմ է, և բնությունը հատկապես գեղեցիկ է։ Այստեղ այցելելով՝ զբոսաշրջիկները հնարավորություն կունենան ոչ միայն ծանոթանալու այս եկեղեցու պատմությանը, այլ նաև մասնակցելու տեղական մշակութային միջոցառումների կամ հոգևոր արարողությունների։ Եկեղեցու շրջակայքը լռություն ու խաղաղություն է խոստանում՝ դարձնելով այն կատարյալ վայրը հոգևոր վերելքի, աղոթքի կամ պարզապես հանգստանալու համար։

Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին պարզապես մի պատմական հուշարձան չէ։ Այն հայ մշակույթի և կրոնի հզոր խորհրդանիշ է, որը չնայած փոքր չափերին՝ մնում է որպես համայնքի մեծ հպարտություն։ Պատմական անցյալից մինչև այսօր այն մի քանի սերունդների համար դարձել է ոչ միայն հավատքի, այլ նաև մշակութային արժեքների պահապան։ Եթե դուք այցելում եք Հայաստանի հյուսիսային տարածքներ, այս եկեղեցին առանցքային կետ է, որը պետք է այցելեք։

Շիրակի մարզի գեղատեսիլ Արևիկ գյուղում գտնվող Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ոչ միայն կրոնական կառույց է, այլև զբոսաշրջային յուրահատուկ ուղղություն, որտեղ պատմությունն ու մշակույթը միաձուլվում են տպավորիչ ճարտարապետության հետ։ Եկեղեցին կառուցվել է 1843-1895 թվականներին, գյուղացիների նվիրված աշխատանքի շնորհիվ։ Շինարարությունը տևել է ավելի քան հիսուն տարի, ինչի ընթացքում գյուղի կանայք և երեխաները ջուր էին կրում շինարարության համար, իսկ տղամարդիկ՝ սայլերով բերում էին քարերը։ Գյուղի նշանավոր զավակներից՝ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ Բարսեղ Սարգսյանը, մեծապես աջակցել է եկեղեցու ավարտին։ 1895 թվականին եկեղեցին օծվել է՝ դառնալով համայնքի հոգևոր կենտրոն։ Խորհրդային շրջանում այն վերածվել է հացահատիկի պահեստի, սակայն 1991 թվականին վերաօծվել է՝ վերականգնելով իր նախնական գործառույթը։Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ուշ միջնադարյան հայկական եկեղեցաշինության վառ օրինակներից մեկն է։ Այն կառուցված է սրբատաշ սև տուֆից, որը բերվել է Ջաջուռի քարհանքերից։ Գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքը, վարպետորեն ձևավորված կամարները, խաչքարերը և նուրբ զարդաքանդակները հիացնում են յուրաքանչյուր այցելուի։ 

Զբոսաշրջիկները կարող են ծանոթանալ ոչ միայն հայկական եկեղեցաշինության ավանդույթներին, այլև տեղացիների հարուստ մշակութային ժառանգությանը։
Եկեղեցին շրջապատված է Շիրակի մարզի հիասքանչ լանդշաֆտներով, ինչը այն դարձնում է կատարյալ վայր խաղաղ զբոսանքի, մտորումների և հոգևոր լռության համար։
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին Արևիկ գյուղում հանդիսանում է կարևոր զբոսաշրջային ու մշակութային հուշարձան։

«Ծակքարը» կամ «Յոթ ախպոր սուրբը» Հայաստանում հայտնի ուխտատեղի է, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Ախուրյան խոշորացված համայնքի Կարմրաքար բնակավայրում։ Այն հայտնի է իր հին քրիստոնեական խաչքարերով, որոնք ունեն մեծ պատմական և մշակութային արժեք։ Ծակ Քարը գտնվում է Հացիկ գյուղից մոտ 1 կմ հեռավորության վրա՝ բարձրադիր բլրի վրա, որտեղ բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի Շիրակի լեռները։ Ծակ Քարը հասանելի է Հացիկ գյուղից՝ կարճ քայլարշավով։ Այստեղ կարող եք ժամանել նաև տեղական զբոսաշրջային գործակալությունների միջոցով, որոնք առաջարկում են էքսկուրսիաներ դեպի այս պատմական վայր։ Բնությունը և մաքուր օդը դարձնում են այս վայրը իդեալական հանգստի համար։ Ծակ Քարը համարվում է հնագույն պաշտամունքի վայր, որտեղ հնարավոր է դեռևս հեթանոսական ժամանակներում անցկացվել են դավանաբառեր։ Այցելուները կարող են մասնակցել ավանդական ծեսերին, լսել տեղական լեգենդներ և պատկերացնել, թե ինչպես է այստեղ կյանքը փոխվել դարերի ընթացքում։ «Ծակքար» անունով հայտնի մի մեծ բնական քար է, որն ունի կլոր անցք։ Սա իսկական հրաշք է՝ տեղացիները հավատում են, որ դրա միջով անցնելը մաքրում է մեղքերից և բուժում հիվանդություններից, հավատում են, որ կազատվեն ֆիզիկական խնդիրներից։ Հաճախ ուխտավոր կանայք գալիս են այստեղ, որպեսզի բարեխոսություն ստանան երեխա ունենալու համար։ Սիրահար զույգերը հավատում են, որ քարի միջով անցնելը, նրանց սերը կդարձնի հավերժ։ Քարերի շրջակայքը հիանալի վայր է արշավների և ֆոտո-տուրիզմի համար։ «Ծակքար» նաև իդեալական վայր է ավանդույթներին ծանոթանալու և հայկական հավատալիքները գնահատելու համար։ Հարմար է տարբեր զբոսաշրջային ակտիվությունների համար՝ սկսած արշավներից մինչև հեծանվային էքսկուրսիաներ։ Մի քանի քայլ հեռավորության վրա գտնվում է «Յոթ ախպոր սուրբը», որը բաղկացած է մի քանի փոքրիկ խուցերից՝ մի նախկին բնական քարայրից, որը հետագայում վերածվել է մատուռի։ Ըստ ավանդության՝ այս քարայրում ապրել են յոթ եղբայրներ, ովքեր հերոսաբար պաշտպանել են իրենց համայնքը և զոհվել նրանց թշնամիների դեմ պայքարում։

Հայաստանի մշակութային ժառանգության մեջ "Ծակ Քար"-ն ու "Յոթ ախպոր սուրբը" հանդես են գալիս որպես ազգային և կրոնական ինքնության խորհրդանիշներ։ Դրանց պատմությունները ցույց են տալիս, թե ինչպես են ժողովրդական ավանդույթները և քրիստոնեական հավատալիքները փոխկապակցված՝ ձևավորելով յուրահատուկ մշակութային տարածք։ Այս վայրերը ոչ միայն ուխտագնացության և զբոսաշրջության կենտրոններ են, այլև՝ հայ ժողովրդի հոգևոր ժառանգության կրողներ։

Շիրակի մարզի Մայիսյան գյուղում, որտեղ կան բազմաթիվ պատմական և մշակութային արժեքներ, կանգնած է VII դարի Տիրանավոր՝ այժմ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Այն խոշորագույն հայկական վաղ միջնադարյան ճարտարապետական նմուշներից է, որը տպավորիչ է իր եզակի ձևով և կառուցվածքով։ Եկեղեցին կառուցվել է սրբատաշ տուֆից, իսկ նրա պատերն զարդարված են գեղեցիկ խաչաքանդակներով՝ առօրյա կյանքի և հոգևորության պատկերներով։ Ըստ ավանդության՝ գյուղացիները եկեղեցին անվանել են Տիրանավոր Սուրբ Աստվածածին՝ կապված մի տեսիլքի հետ, որտեղ հավատացյալը տեսել է Աստվածամոր կերպարը։ Այս մանրամասնությունը վկայում է եկեղեցու սերտ կապի մասին ժողովրդական հավատալիքների հետ և նրա կարևորության մասին։ 1918-1920 թթ. թուրքական արշավանքների ընթացքում եկեղեցին կրել է մեծ վնասներ։ Գուրգեն Այվազյանի վկայությամբ, մինչ այսօր պահպանվում են թնդանոթային կրակոցների հետքերը պատերին և գերեզմանաքարերին։ Գյուղացիները, հոգևոր կարևորությունը պահպանելու նպատակով, թաքցրել են զանգը, որն իբրեւ ուշագրավ սրբություն չի գտնվել մինչ օրս։ 1926-1927 թթ. երկրաշարժը ևս շատ վնաս է հասցնում եկեղեցուն և միայն 1955-1956 թթ. Է վերակառուցվում և վերադառնում իր սկզբնական տեսքին։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին համարվում է հայկական միջնադարյան խաչաձև գմբեթավոր տաճարների եզակի օրինակներից մեկը։ Այս եկեղեցու կենտրոնացված հատակագիծը ունի խաչաձև գմբեթավոր ձև, որն աչքի է ընկնում իր կլասիկ ճարտարապետական առանձնահատկություններով։ Դուրս բերելով հայկական ճարտարապետության խոշորագույն բաղ ադրիչներից մեկը՝ տեղական սրբատաշ տուֆը, եկեղեցին աչքի է ընկնում իր դիմացկունությամբ և գունային մոդուլայնությամբ։ Եկեղեցու կենտրոնական բարձր գմբեթը ունի խորհրդանշական նշանակություն՝ համալիրված երկնային լույսի հետ, որը մտնում է պատուհաններից։ Արտաքին պատերը զարդարված են խաչքարային դրվագներով, երկրաչափական նախշերով և գրություններով՝ նկատելի են հայկական միջնադարյան արվեստի նշանավոր հետքեր։ Մուտքերը պարզ, բայց վեհաշուք են՝ վառ արտահայտելով եկեղեցու սրբազան նշանակությունը։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին այժմ ոչ միայն կրոնական, այլ նաև մշակութային ու պատմական արժեք ունեցող վայր է։ Այն գրավում է զբոսաշրջիկներին իր պատմական կարևորությամբ, ճարտարապետական հմայքով և գեղեցիկ բնապատկերով։ Վայրը գրավում է նաև ուխտավորներին, ովքեր ցանկանում են զգալ եկեղեցու հոգևոր մթնոլորտն ու ճանաչել միջնադարյան հայ արվեստը։ Եկեղեցին ունի շատ կարևոր դեր համայնքի համար՝ որպես հոգևոր կյանքի կենտրոն, ազգային ինքնության պահպանման ամուր հիմք։

Մայիսյանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին միայն կրոնական արժեքով նշանակություն ունեցող կառույց չէ, այլև այդ շրջանների հայկական միջնադարյան ճարտարապետության ու մշակույթի խոշորագույն խորհրդանիշներից մեկն է։ Այն հանդիսանում է հայկական եկեղեցական և մշակութային ժառանգության հսկայական մի մասնիկ՝ պատմական փորձությունները հաղթահարելով ու վերածնվելով որպես հոգևոր կյանքի բավարարված կենտրոն։ Այն իսկապես մի վայր է, որը պետք է այցելվի ոչ միայն պատմության սիրահարների, այլև յուրաքանչյուրիս համար, ով ուզում է տեսնել հայկական ճարտարապետության ոսկե դարաշրջաններից մեկի մնացորդները։

Հայաստանում կան բազմաթիվ պատմական և մշակութային հուշարձաններ, որոնք ոչ միայն վերաբերում են մեր անցյալի պատմությանը, այլև գրավում են զբոսաշրջիկների ուշադրությունը աշխարհի տարբեր անկյուններից: Մարմաշեն վանական համալիրը, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Մարմաշեն գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտք, ոչ միայն հիացնում է իր հզոր ճարտարապետությամբ, այլև հանդիսանում է կարևորագույն զբոսաշրջային ուղղություն Հայաստանի հարուստ պատմության բացահայտման համար: Մարմաշեն վանքը, որի պատմությունը սկսվում է IX դարի վերջին, եղել է Շիրակի տարածաշրջանի հոգևոր և մշակութային կենտրոններից մեկը: Վանական համալիրը հիմնադրվել է Վահրամ Պահլավունի իշխանի կողմից՝ X դարում, ով նաև սկսեց կառուցել համալիրի հիմնական շինությունները, որոնք հետագայում դարձան հայկական ճարտարապետության հոյակապ կոթողները: Վահրամ Պահլավունին ոչ միայն այս վանքը վերակառուցել է, այլև այն օգտագործել որպես իր ընտանիքի հոգևոր կենտրոն և դամբարանատեղի, որտեղ թաղվել են իր և նրա ժառանգները: Մարմաշեն վանքը բաղկացած է երկու խումբ հուշարձաններից՝ Մեծ և Փոքր Մարմաշեն: Մեծ Մարմաշենը պարունակում է չորս եկեղեցիներ, գավիթ, դամբարան և գերեզմանատուն, որը շրջապատված է պարսպապատերով: Այն իր ճարտարապետական տեսքով ու անկյուններով դարեր շարունակ զարմացրել է այցելուներին: Այս հուշարձանը պարզապես կառույց չէ, այլ այն կրում է ամբողջ Շիրակի գավառի հոգևոր մշակութային ժառանգությունը: Փոքր Մարմաշենը կամ Վերին վանքը, որը համարվում է վանքի երկրորդ խումբը, ունի մեկ եկեղեցի և գերեզմանատուն: Այն ավելի խոնավ, բնության մեջ գրեթե ամբողջովին խճճված, բացարձակապես խաղաղ միջավայր է ստեղծում, որտեղ այցելուները կարող են թարմացնել իրենց միտքն ու հոգին:

•Ըստ որոշ վարդապետների՝ «Մարմաշեն» անվանումը գալիս է «Մարիամաշեն» բառից՝ կապված Մարիամ Աստվածածնի պաշտամունքի հետ:

•Վանքի տարածքում թաղված են նաև այլ նշանավոր հայ անձինք, որոնք կապված են Շիրակի վանական կենտրոնի զարգացման հետ, այդ թվում՝ Վահրամ Պահլավունու որդիները և թոռները:

•Գավիթի հատակին տեղադրված տապանագիր գերեզմանաքարերը հետաքրքիր ու հիշարժան են՝ տալով վանքի շինարարական առանձնահատկությունների մասին արժեքավոր տեղեկություններ:

•Վանքի տարածքում, ինչպես նաև նրա շրջակայքում հաճախ կարելի է հանդիպել տարբեր արձաններ, փորագրություններ ու պատմական շերտեր, որոնք վկայում են վանքի երկարամյա գոյության մասին:

Մարմաշենի տարածքը մի ժամանակ համարվում էր նաև հնագույն քրիստոնեական դպրոց, որտեղ բազմաթիվ մարդիկ ստանում էին կրթություն, այստեղ ուսումնասիրում էին հայ գրավոր լեզուն ու արվեստը: Այսօր Մարմաշեն վանական համալիրը հանդիսանում է մի կարևոր զբոսաշրջային կենտրոն, որտեղ այցելուները կարող են ոգեշնչվել ոչ միայն վանքի կրոնական նշանակությունից, այլև պատմական ժառանգության վերաբերյալ գիտելիքներ ստանալ: Այն ոչ միայն իր ճարտարապետությամբ է գրավում, այլև այն բնական միջավայրով, որում գտնվում է. շրջապատված գեղեցիկ բնությամբ, այս վանքը դառնում է հանգստի և հոգևոր վերածննդի յուրահատուկ վայր: Վանական համալիրը հնարավորություն է տալիս զբոսաշրջիկներին սուզվել հայկական միջնադարյան մշակույթի պատմության մեջ, վայելել լեռնային շրջանի յուրահատուկ բնությունը և միևնույն ժամանակ՝ ավելացնել սեփական գիտելիքները երկրի պատմության ու մշակույթի վերաբերյալ: Մարմաշեն վանական համալիրը ոչ միայն պատմական կարևոր վայր է, այլև հայկական կրոնական ու մշակութային ժառանգության խորհրդանիշ։ Այն հիացնում է իր գեղեցկությամբ, ճարտարապետությամբ և պատմությամբ՝ պահպանելով ու փոխանցելով ազգային արժեքները։

Մեծ Սարիար գյուղում գտնվում է Սուրբ Նշան (Սուրբ Խաչ) եկեղեցին, որը կառուցվել է 1907 թվականին։ Եկեղեցին իր ճարտարապետությամբ հիշեցնում է Գյումրու Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Այժմ եկեղեցին գտնվում է կիսաքանդ վիճակում, սակայն նրա պատմական և ճարտարապետական արժեքը դեռևս պահպանվում է։ Մեծ Սարիար գյուղը գտնվում է Շիրակի մարզի Ախուրյանի տարածաշրջանում, Գյումրիից մոտ 11 կմ հյուսիս-արևելք։ Գյուղը հայտնի է իր բնական գեղեցկությամբ և հանգիստ միջավայրով, ինչը դարձնում է այն հետաքրքիր վայրը զբոսաշրջիկների համար։ Սուրբ Նշան եկեղեցին, իր ճարտարապետական առանձնահատկություններով, ունի մեծ պատմական ու մշակութային նշանակություն։ Նրա կառուցման մեթոդը և ձևը տիպիկ են XX դարի սկզբի հայկական եկեղեցիներին՝ միաժամանակ միավորելով ավանդական և ժամանակակից ճարտարապետական տարրեր։ Գմբեթը, խորանը և բարդ դեկորատիվ տարրերը դարձնում են այն արժեքավոր օբյեկտ թե՛ պատմության, թե՛ ճարտարապետության սիրահարների համար։ Եկեղեցին, չնայած իր ներկայիս վիճակին, շարունակում է լինել այնպիսի մշակութային ժառանգություն, որը պահանջում է պահպանություն՝ որպես հայ ազգային մշակույթի և կրոնի խորհրդանիշ։ Սուրբ Խաչ եկեղեցին հանդիսանում է կարևոր մշակութային և հոգևոր արժեք ունեցող կառույց՝ իր պատմությամբ, ճարտարապետությամբ և արժեքներով։ Կառուցված 1907 թվականին, եկեղեցին ունի յուրահատուկ ավանդական հայ ճարտարապետական տարրեր և տվյալ ժամանակաշրջանի շինարարական նորամուծություններ։ Նրա բարձր կոնաձև գմբեթը, արևելյան խորանով կառուցվածքը և սյուները հանդիսանում են այնպիսի առանձնահատկություններ, որոնք հատուկ են հայկական եկեղեցիներին։

Այս եկեղեցին՝ գտնվելով կիսաքանդ վիճակում, շարունակում է ներկայացնել հայկական եկեղեցաշինության պատմական օրինակ։ Նրա պահպանման անհրաժեշտությունը մեծ է, քանի որ այն ունի հարուստ պատմական և մշակութային նշանակություն՝ հատկապես Շիրակի մարզի և հայ եկեղեցական ճարտարապետության համատեքստում։ Սուրբ Խաչ եկեղեցին ծառայում է, որպես ոչ միայն կրոնական պաշտամունքների վայր, այլև համայնքի համախմբման և հայկական ճարտարապետական ավանդույթների պահպանման կենտրոն։ Եկեղեցու բարձր դիրքը թույլ է տալիս բնակիչներին և զբոսաշրջիկներին զգալ կրոնական միասնություն գյուղի և եկեղեցու միջև։

Ջրառատի Սուրբ Մինաս եկեղեցին, որը թվագրվում է V-VII դարերին, հայկական ճարտարապետության բացառիկ նմուշներից մեկն է։ Այն առանձնանում է իր վեցանիստ գմբեթով, ինչը հազվադեպ հանդիպող լուծում է հայկական եկեղեցիների մեջ։ Եկեղեցին պատկանում է խաչաթև գմբեթավոր հուշարձանների ենթատիպին, ընդգծելով նրա յուրահատկությունը։ XIX դարում, երբ Ալաշկերտից գաղթած հայերը վերաբնակվեցին Ջրառատում, նրանք վերակառուցեցին արդեն կիսավեր վիճակում գտնվող Սուրբ Մինասը՝ դարձնելով այն փայտյա տանիքով բազիլիկ։ Խորհրդային տարիներին եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ, ինչը վնասել է նրա կառուցվածքը։ 1988 թվականի երկրաշարժից հետո այն վերածվել էր ավերակի, պահպանվել էին միայն երեք պատեր։ 2016 թվականին, ռուսաստանաբնակ Հակոբյան եղբայրների նախաձեռնությամբ, սկսվեցին եկեղեցու վերականգնման աշխատանքները՝ նպատակ ունենալով վերակագնել նրա V-VII դարերի տեսքը։ Վերականգնման ընթացքում որոշվեց պահպանել հարակից տարածքում գտնվող փահլևանի գերեզմանը՝ համապատասխան փոփոխություններ կատարելով նախագծում։ 2019 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Շիրակի թեմի առաջնորդ Տեր Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանի ձեռամբ կատարվեց եկեղեցու վերաօծման արարողությունը։ Այս իրադարձությունը կարևոր նշանակություն ունեցավ համայնքի համար՝ վերականգնելով ոչ միայն հոգևոր կենտրոնը, այլև պատմամշակութային կարևոր հուշարձանը։

Այսօր Սուրբ Մինաս եկեղեցին ոչ միայն ծառայում է որպես աղոթավայր, այլև հանդիսանում է պատմական և մշակութային արժեքավոր վայր, որը վկայում է տարածաշրջանի հարուստ անցյալի մասին։ Այցելելով այս վայրը՝ դուք կկարողանաք զգալ դարերի շունչը, վայելել յուրահատուկ ճարտարապետական լուծումները և հիանալ պատմական ժառանգությամբ։ Եկեղեցին շրջապատված է Շիրակի հիասքանչ բնությամբ, ինչը այն դարձնում է հիանալի վայր հոգևոր և մշակութային հանգստի համար։

Բենիամին գյուղը՝ Շիրակի մարզում, Գյումրի քաղաքից ընդամենը 12 կմ հարավ-արևելք, հանդիսանում է մի վայր, որտեղ հանգիստ կարող եք ուսումնասիրել հայկական գյուղական կյանքը, զարդարված բնապատկերները և պատմական կոթողները։ Արդեն երկար տարիներ գյուղի սիրված ու խորհրդանշական կառույցներից է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը ճարտարապետական հետաքրքիր առանձնահատկություններով ու պատմական արժեքով իդեալական տեղ է հանդիսանում զբոսաշրջիկների համար։ Բենիամինի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ոչ միայն կրոնական կարևորություն ունի՝ հանդիսանալով գյուղի բնակիչների հոգևոր կյանքի կենտրոն, այլև մշակութային ու պատմական արժեք ունի։ Եկեղեցի  այցելելիս դուք բացահայտում եք Շիրակի ավանդական ճարտարապետությունը՝ բազիլիկ ոճով, որը շենացնում է վայրը ու խորհրդանշում Հայաստանի դարավոր պատմությունը։ Եկեղեցին կառուցվել է XIX դարում՝ տեղական տուֆ քարից, առանց գմբեթի, ինչը հատուկ է բազիլիկ ճարտարապետական ոճին։ Այս առանձնահատկությունը նաև դարձել է եկեղեցու անգնահատելի հատկանիշ, որն այն տարբերում է Հայաստանի այլ եկեղեցիներից։ Եկեղեցին, որը ժամանակին ծառայել է նաև որպես կրթական կենտրոն, այսօր գործնականում պահպանվել է որպես մշակութային ժառանգություն։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին իր բացահայտ մթնոլորտով գրավում է պատմությամբ և ճարտարապետությամբ հետաքրքրվողներին։ Եկեղեցու ներսում կարելի է գտնել ավանդական հայկական խաչքարեր և քարե փորագրություններ, որոնք պատմում են նրա դարավոր պատմությունը։ Այստեղ պահպանվել են բազմաթիվ խորհրդանշական մանրամասներ, որոնք վկայում են եկեղեցու ու գյուղի պատմական նշանակության մասին։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հատկապես մարդաշատ է լինում Աստվածածնի Վերափոխման տոնին (Խաղողօրհնեք), երբ տեղի բնակիչները ուխտագնացությամբ այցելում են եկեղեցի՝ մասնակցելով խաղողի օրհնության արարողությանը։ Տոնակատարությունը մեծ նշանակություն ունի տեղական ավանդույթների պահպանման համար։ Եկեղեցին նաև հանդիսանում է գյուղի կարևոր մշակութային հանգրվան, որտեղ տեղի են ունենում մկրտության և հարսանեկան արարողություններ։ Բենիամինի գյուղում կան բազմաթիվ լեգենդներ և պատմություններ, որոնք կապված են եկեղեցու հետ։ Գյուղի ավագները պատմում են, որ երբեմն եկեղեցու տարածքում հող փորելիս հայտնաբերվել են հին դրամներ և խեցեղեն՝ վկայելով, որ այս վայրը ունեցել է ավելի հին պատմություն։ Ըստ լեգենդի, այստեղ գտնված աղբյուրը համարվել է բուժիչ, սակայն տարիների ընթացքում այն ցամաքել է։ Եկեղեցին ամենաշատ այցելուներին գրավում է ամառվա վերջում՝ հատկապես Աստվածածնի Վերափոխման տոնի ժամանակ, երբ տեղի են ունենում տոնական արարողություններ։ Բենիամինի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին պատմական և մշակութային արժեք ներկայացնող կոթող է, որը ոչ միայն կրոնական նշանակություն ունի, այլ նաև զբոսաշրջիկների համար իդեալական վայր է՝ ուսումնասիրելու հայկական գյուղական ճարտարապետությունը, պատմությունը և ավանդույթները։ Այստեղ այցելությունը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու Շիրակի մարզի խաղաղությունն ու գեղեցկությունը, ինչպես նաև ավելի խորը ներթափանցելու հայ հոգևոր և մշակութային ժառանգության մեջ։

Կառնուտի եկեղեցին համարվում է Հայաստանի վաղ միանավ բազիլիկ եկեղեցիներից մեկը, որը կառուցվել է IV-V դարերում։ Այն հետաքրքիր է իր սև-կարմիր սրբատաշ տուֆից կառուցվածքով, քարե սալիկապատ հատակով, ինչպես նաև հարուստ անցյալով։ Թորոս Թորամանյանի վկայությամբ, այս եկեղեցին սկզբնապես եղել է հեթանոսական մեհյան, որը հետագայում վերածվել է քրիստոնեական տաճարի։ Չնայած եկեղեցին ներկայումս կիսավեր է, այն ունի միստիկ և հնագույն մթնոլորտ, ինչը հատկապես հետաքրքիր է նրանց համար, ովքեր նախընտրում են ուսումնասիրել պատմական վայրեր՝ զգալով դրանց հոգևոր էներգիան։ Կառնուտի եկեղեցին և դրա շրջակա տարածքը հրաշալի վայր են լուսանկարչության սիրահարների համար։ Այստեղ կարելի է գտնել միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապետությանը բնորոշ հետաքրքիր դետալներ, իսկ ֆոնին բացվող լեռնային տեսարանները ստեղծում են կատարյալ կադրեր։ Եկեղեցին գտնվում է բլրի լանջին, ինչը այցելուներին հնարավորություն է տալիս վայելել Շիրակի մարզի գեղատեսիլ բնապատկերները։ Հատկապես գեղեցիկ են տեսարանները աշնանային և գարնանային ամիսներին, երբ շրջակա բնությունը ստանում է տպավորիչ գույներ։ Կառնուտի Սուրբ Մինաս եկեղեցին հիանալի ուղղություն է պատմական, մշակութային և արկածային զբոսաշրջության սիրահարների համար։ Այն առաջարկում է բացառիկ ճարտարապետական և հնագիտական արժեք, գեղեցիկ բնապատկերներ և հնարավորություն բացահայտելու Հայաստանի վաղ քրիստոնեական ժառանգությունը։ Չնայած ներկայիս կիսավեր վիճակին, այն մեծ ներուժ ունի դառնալու հայտնի զբոսաշրջային վայր։

Կրաշեն գյուղը գտնվում է Շիրակի մարզի Ախուրյան համայնքում։ Գյուղի պատմության և մշակութային ինքնության կարևորագույն նշաններից է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցվել է 1860 թվականին։ Այն ոչ միայն կրոնական կառույց է, այլև համայնքի հոգևոր ու մշակութային ժառանգության խորհրդանիշ։ Եկեղեցին կառուցված է տեղական տուֆ քարից՝ ուղղանկյուն հատակագծով և մեկ նավով։ Այն ներկայացնում է հայկական եկեղեցաշինության ավանդական ոճը՝ համեստ և պարզ ձևերով։ Արևելյան կողմում գտնվում է կիսաշրջանաձև աբսիդը, մուտքը՝ արևմտյան պատի վրա, իսկ հարավում կցված է փոքրիկ ժամատունը, որն իր ժամանակին ծառայել է որպես զանգակատուն։ Չնայած իր համեստ չափերին, կառույցը կրում է գյուղական եկեղեցական ճարտարապետության բոլոր բնորոշ հատկանիշները՝ զուսպ և ֆունկցիոնալ ձևավորում, պարզ ծավալատարածական կառուցվածք։ Սրբատաշ տուֆից կառուցված պատերը ապահովում են ամրություն ու ներդաշնակ տեսք, իսկ փայտե կամ քարե թաղաշարով ծածկը լրացվում էր թաղակապով՝ տալով շինությանը հորիզոնական ընդգծվածություն։ Դարեր շարունակ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին եղել է Կրաշեն գյուղի հոգևոր կյանքի և համայնքային հավաքների կենտրոնը։ Այստեղ կատարվել են մկրտություններ, պսակադրություններ, հոգեհանգստի արարողություններ, ինչպես նաև տոնական միջոցառումներ, որոնք միավորել են համայնքը՝ պահպանելով ավանդույթներն ու ազգային արժեքները։ Սուրբ Զատիկի, Վարդավառի և Սուրբ Ծննդի տոնակատարությունները ոչ միայն կրոնական արարողություններ էին, այլև գյուղի մշակութային կյանքի կարևոր իրադարձություններ, որոնք ուղեկցվել են խաղերով, երգով ու պարով։ Խորհրդային տարիներին եկեղեցին փակվել և օգտագործվել է որպես պահեստ, իսկ Հայաստանի անկախացումից հետո վերադարձվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցուն։ Այսօր շինությունն անմխիթար վիճակում է և պահանջում է վերականգնման հրատապ աշխատանքներ։ Գյուղի բնակիչներն ու համայնքի ղեկավարությունը բազմիցս բարձրաձայնել են եկեղեցու վերականգնման անհրաժեշտության մասին՝ հույս ունենալով, որ համապատասխան մարմինների և կազմակերպությունների աջակցությամբ այն նորից կծառայի որպես համայնքի հոգևոր կենտրոն։ Չնայած համեստ չափերին, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին պահպանել է որոշ դեկորատիվ տարրեր, որոնք բնորոշ են 19-րդ դարի հայկական գյուղական եկեղեցիներին։ Մուտքի և լուսամուտների հարդարանք՝ ունեն պարզ երկրաչափական զարդաքանդակներով եզրագծված շրջանակներ։ Խաչքարեր և արձանագրություններ՝ եկեղեցու պատերին և մուտքի մերձակայքում պահպանվել են խաչքարեր և քանդակազարդ սալեր՝ աղոթագրերով կամ նվիրատվական գրություններով։ Ժամատան ձևավորում՝ հարավային կողմի ժամատան զանգակների բացվածքները ունեն խորշային կամարներ՝ զուսպ դեկորացիայով։ Ներքին հարդարանք՝ եկեղեցու ներսում երբեմն տեսանելի են սրբապատկերների մնացորդներ, պարզ գեղանկարչական հորինվածքներ, ինչպես նաև փայտե հարթաքանդակներ, որոնք ընդգծում են խորանի տարածքը։ Այս զուսպ դեկորատիվ լուծումները ստեղծում են ներդաշնակ և խորապես հոգևոր մթնոլորտ, որը պահպանվել է մինչև մեր օրերը։ Կրաշենի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ոչ միայն ճարտարապետական հուշարձան է, այլև համայնքի հոգևոր և մշակութային ինքնության կրողը։ Հայկական գյուղական միջավայրում եկեղեցին եղել է համայնքի կյանքի առանցքը՝ մի վայր, որտեղ ձևավորվել են ավանդույթները և պահպանվել բարոյական արժեքները։ Այն խորհրդանշում է գյուղի հավատքի, ազգային ինքնության և մշակութային ժառանգության շարունակականությունը։ Եկեղեցուն կից խաչքարերը վկայում են գյուղի պատմության, նվիրատվությունների և համայնքի հավատքի մասին։ Դրանց վրա պահպանված արձանագրությունները պատմում են ժամանակի մարդկանց և իրադարձությունների մասին՝ փոխանցելով արժեքավոր տեղեկություններ ապագա սերունդներին։ Եկեղեցու վերականգնումը համայնքի համար կարևոր նշանակություն ունի ոչ միայն որպես կրոնական կառույցի վերականգնում, այլև որպես մշակութային ինքնության վերազարթոնք։ Վերականգնված եկեղեցին կարող է նորից դառնալ գյուղի հոգևոր և հասարակական կյանքի կենտրոնը՝ ամրապնդելով համայնքի միասնականությունը և փոխանցելով հոգևոր ու մշակութային արժեքները ապագա սերունդներին։

Շիրակի մարզի Հեվիտ գյուղում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին մի ամբողջ պատմություն է՝ տեղադրված ոչ միայն գեղեցիկ բնապատկերում, այլ նաև հայ ժողովրդի ճարտարապետական ու հոգևոր ժառանգության մեջ: Հեվիտը, որն գտնվում է Շիրակի բարձունքների վրա, բացում է հիասքանչ տեսարաններ դեպի մարզի լեռները, իսկ եկեղեցին՝ կառուցված XIX դարի վերջին, դեռևս կանգնած է որպես հայկական ճարտարապետության ուշ շրջանի կարևոր օրինակ։ Եկեղեցին կառուցված է տուֆ քարից, որի շիտակ ու պարզ ձևերը այն դարձնում են դասական օրինակ XIX դարի հայկական եկեղեցիների շարքում։ Շենացող գյուղի տանը, այս եկեղեցին կառուցված է ուղղանկյուն հատակագծով, մեկ նավով ու կիսաշրջանաձև խորանով, միմյանց լրացնող տարրեր, որոնք ընդգծում են դրա ամուր կառուցվածքը։ Տանիքը կղմինդրից է, իսկ գմբեթը ծածկված է թիթեղով՝ ապահովելով ամրություն ու դիմադրություն երկրաշարժերին։ Եկեղեցին ունի դասական հայկական խորգ, որի գլխավոր մուտքը գտնվում է արևմտյան կողմում՝ շատ հայկական եկեղեցիների նման։ Եկեղեցու արտաքին տեսքը համեստ է՝ առանց բարդ քանդակազարդերի, ինչը բնորոշ է այն ժամանակի ճարտարապետական լուծումներին։ Նավի ինը պատուհանները ապահովում են բնական լուսավորություն, իսկ դռների ու պատուհանների շուրջ պահպանվել են մանրանկարչական զարդաքանդակներ, որոնք ինքնին վկայում են դարերի խորքից եկող մշակութային արժեքների մասին։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ոչ միայն կրոնական, այլ նաև պատմամշակութային մեծ նշանակություն է ունեցել. այն կառուցվել է XIX դարում, սակայն շրջակայքում դեռ կարելի է հանդիպել հին խաչքարերի ու գերեզմանաքարերի՝ վկայելով տարածքի միջնադարյան մշակութային շերտերի մասին։ Խորհրդային տարիներին եկեղեցին դադարեց գործել որպես աղոթատեղի, սակայն անկախության վերականգնմանց հետո այն վերանորոգվեց ու դարձավ գործող եկեղեցի։ 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ եկեղեցին համեմատաբար լավ պահպանվեց, ինչը միայն ամրապնդեց դրա նշանակությունը համայնքում։ Եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներն իրականացվել են համայնքի ու բարերարների աջակցությամբ՝ ցույց տալով տեղացիների խորը կապը իրենց պատմության և մշակույթի հետ։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ոչ միայն կրոնական կետ է, այլև կարևոր մշակութային ու հոգևոր կենտրոն։ Ամեն տարի այստեղ անցկացվում են հայկական եկեղեցական տոները, իսկ եկեղեցու շրջակայքում կազմակերպվում են գյուղական տոնախմբություններ, որոնք հաղորդում են համայնքին նոր շունչ։ Շրջակայքում պահպանված հին խաչքարերն ու գերեզմանաքարերը այս տարածքի մի մասն են, որոնք առ այսօր ուսումնասիրում են պատմաբաններն ու զբոսաշրջիկները։ Հեվիտի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդանշում է այն, թե ինչպես կարելի է պահպանել ու վերականգնել մշակութային ժառանգությունը՝ տալով նոր կյանք այն վայրերին, որոնք կարևոր դեր են խաղացել տեղական կրոնական ու մշակութային կյանքի ձևավորման մեջ։ Այստեղ ամեն անկյուն խոսում է պատմության լեզվով՝ ներկայացնելով հայ ժողովրդի անցյալը ու նրա հոգևոր ժառանգությունը։ Հեվիտի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիանալի օրինակ է այն մասին, թե ինչպես կարելի է պահպանել մշակութային արժեքները՝ դրանք փոխանցելով հաջորդ սերունդներին, և միաժամանակ խթանել տեղական զբոսաշրջությունը՝ բացելով այդ գեղեցիկ վայրերի գաղտնիքները զբոսաշրջիկների համար։

Հայաստանի հյուսիսում, Շիրակի մարզի Ախուրյան համայնքի Կապս գյուղում, կանգնած են Կապսի եկեղեցու խորհրդավոր ավերակները։ Չնայած ժամանակի ու աղետների արհավիրքներին, այս վայրն այսօր էլ պահպանում է իր պատմական վեհությունն ու ճարտարապետական արժեքը։ Սա մի տեղ է, որտեղ անցյալն ու բնությունն անթաքույց հմայքով հյուսված են միմյանց։ Կապսի եկեղեցին համարվում է հայկական միջնադարյան ճարտարապետության կարևոր հուշարձաններից։ Այն կառուցվել է XX դարում՝ Բագրատունիների դարաշրջանում։ Եկեղեցու շինարարության նախաձեռնողը եղել է Վահրամ Պահլավունին՝ Պահլավունիների նշանավոր տոհմից։ Այս ընտանիքը հայտնի էր ոչ միայն իր քաղաքական ազդեցությամբ, այլ նաև մշակութային ավանդներով։ Կապսի եկեղեցին կառուցվել է այն ժամանակ, երբ Կապս ավանը բուռն վերելք էր ապրում՝ դառնալով տարածաշրջանի տնտեսական և մշակութային կենտրոններից մեկը։ Եկեղեցին ծառայել է ոչ միայն որպես հոգևոր, այլև որպես մշակութային վայր՝ համախմբելով հարևան գյուղերի բնակիչներին։ Եկեղեցին ներկայացնում է բազիլիկ տիպի կառույց՝ մեծ չափերով և տպավորիչ ծավալային լուծումներով։ Հատակագիծը ուղղանկյուն է՝ մոտ 25 մետր երկարությամբ և 13 մետր լայնությամբ։ Ունեցել է երեք նավ, որոնք միմյանցից բաժանվել են երկու զույգ խոշոր թաղակապ սյուներով։ Միջին նավը եղել է բարձր ու լուսավոր՝ շնորհիվ պատուհանների, մինչդեռ կողային նավերը՝ ավելի նեղ և ցածր։ Արևելյան կողմում տեղակայված է եղել կիսաշրջանաձև խորանը՝ ավանդատներով իր երկու կողմերում։ Եկեղեցու տանիքը ծածկված է եղել քարե թաղերով, ինչն այդ ժամանակաշրջանի բազիլիկաներին բնորոշ լուծում էր։ Կենտրոնական նավի վրա, հնարավոր է, եղել է փայտե ծածկ, որը ներդաշնակվել է քարե կառուցվածքին: Կառուցվածքը բարձր որակով է իրականացվել՝ օգտագործելով տեղական բազալտ և տուֆ քարեր։ Վարպետ քարագործները ձեռքով մշակել են դրանք՝ ապահովելով շինության ամրությունն ու հարթ մակերեսները։ Եկեղեցու պատերը եղել են բավականին հաստ՝ երկրաշարժակայունության համար, թեև 1840 թվականի Աղի գետի երկրաշարժը մեծ վնասներ է հասցրել կառույցին։ Մինչ օրս պահպանվել են պատերի հատվածներ, հիմքերն ու որոշ սյուներ, որոնք վկայում են եկեղեցու երբեմնի շքեղության մասին։

Չնայած ավերակներին՝ եկեղեցու քարերի վրա պահպանվել են հետաքրքիր մանրամասներ՝

•Խորանի և արևելյան պատի խաչաձև բարձր ռելիեֆները,

•Խորաքանդակ զարդանախշեր ու նշաններ, որոնք հնարավոր է՝ վարպետների ստորագրություններն են եղել,

•Որոշ պատկերաքանդակներ, որոնց թեմատիկան կրոնական է՝ խաչեր, բուսական ու երկրաչափական նախշեր:

Եկեղեցու ներքին հարդարանքը, հավանաբար, ընդգրկել է նաև գունազարդ ֆրեսկաներ, թեև դրանցից այսօր քիչ հետքեր են պահպանվել։ Կապսի եկեղեցին եղել է Շիրակի տարածաշրջանի ամենամեծ բազիլիկաներից մեկը՝ իր չափերով և ճարտարապետական լուծումներով։ Այն ոչ միայն հոգևոր կենտրոն է եղել, այլ նաև միջնադարյան Հայաստանի մշակութային ու հասարակական կյանքի կարևոր հանգույցներից։ 1840 թվականի աղետալի երկրաշարժից հետո Կապս գյուղը և եկեղեցին լրջորեն վնասվել են։ Սակայն այդ ավերակները նոր խորհրդավորություն են հաղորդում վայրին։ Եկեղեցին շրջապատված է Շիրակի բարձրավանդակի բացատներով, որտեղից բացվում են հիասքանչ տեսարաններ դեպի Ախուրյան գետը։ Ավանդական հայկական գյուղական բնապատկերը և եկեղեցու ավերակները միահյուսվելով ստեղծում են յուրօրինակ ու հիշարժան տեսարան։ Կապսի եկեղեցին ոչ միայն Հայաստանի պատմության անբաժանելի էջերից է, այլև ժամանակի ընթացքում ձևավորված մշակույթի և հոգևոր ժառանգության կենդանի վկայությունը։ Այցելելով այստեղ՝ դուք կզգաք Հայաստանի անցյալի շունչը, կբացահայտեք պատմական վայրի խորհրդավորությունն ու կմիավորվեք հազարամյակների պատմություն ունեցող ավանդույթին։

Գյումրիից ընդամենը 5 կմ հեռավորության վրա, Ախուրյան համայնքի կազմում գտնվող այս գյուղը հպարտանում է իր գլխավոր տեսարժանությամբ՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցով։ Սա պարզապես մի եկեղեցի չէ, այլ մի վայր, որտեղ շնչում է դարավոր պատմությունը։ Եկեղեցին համարվում է հայկական միջնադարյան ճարտարապետության գեղեցիկ նմուշներից մեկը և գործում է որպես համայնքի հոգևոր կենտրոն։ Եկեղեցու ճարտարապետությունն առանձնանում է իր խաչաձև կենտրոնագմբեթ կառուցվածքով։ Հատակագծում այն ունի ուղղանկյուն ձև, իսկ կենտրոնում վեր է խոյանում գլանաձև թմբուկը՝ կոնաձև գմբեթով։ Եկեղեցու բակը զարդարված է միջնադարյան խաչքարերով՝ արձանագրություններով ու պատկերաքանդակներով, որոնք ուսումնասիրելու համար կարող եք զգալի ժամանակ հատկացնել։ Դրսից ուշադրություն կգրավեն բարձրաքանդակ խաչերը և զարդաքանդակները՝ երկրաչափական նախշերով ու կենդանական պատկերներով, որոնք հարուստ մանրուքներով պատմում են հայկական արվեստի ու հավատքի մասին։ Վերջին տարիներին եկեղեցին անցել է համապարփակ վերականգնման փուլ։ 2023 թվականի հուլիսին ավարտված վերանորոգումից հետո Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերաբացվել է համայնքի ու այցելուների համար՝ ձեռք բերելով նոր շունչ ու ավելի հարմար պայմաններ։ Հովունիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին սպասում է իր այցելուներին՝ բացահայտելու Հայաստանի հոգևոր գանձերը և զգալու ավանդույթի ու հավատքի խորությունն։

Եթե ցանկանում եք բացահայտել հայկական միջնադարյան ճարտարապետության եզակի մի նմուշ, ապա Բասենի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կատարյալ ուղղություն է։ Տեղակայված լինելով Հայաստանի Շիրակի մարզի Բասեն գյուղում՝ այս հոյակապ եկեղեցին կրում է դարերի պատմություն և մշակութային մեծ արժեք։ Բասենի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին թվագրվում է X-XIII դարերով և համարվում է հայկական հոգևոր ու մշակութային ժառանգության անբաժանելի մասը։ Չնայած ժամանակի ու բնական աղետների ազդեցությանը, այն շարունակում է պահպանել իր վեհությունը՝ գրավելով ոչ միայն պատմության սիրահարներին, այլև ճարտարապետությամբ հետաքրքրվող այցելուներին։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է ավանդական հայկական խաչաձև-գմբեթավոր ոճով, որն առանձնանում է հետևյալ մանրամասներով․ Բազալտե շինվածք - քարերի ամրությունը ապահովել է եկեղեցու դարավոր գոյատևումը։ Գմբեթային կառուցվածքը ձգտում է վեր՝ խորհրդանշելով հոգևոր բարձրացումը։ Խաչքարերով ու նրբագեղ փորագրություններով զարդարված պատերը՝ հայկական մշակույթի ինքնատիպ արտահայտություն։ Պարզ, բայց արվեստով հարուստ դռներն ու պատուհանները կրում են դարավոր ավանդույթների շունչը։ Ներսում դուք կտեսնեք միջնադարյան ձեռագրերի և սրբապատկերների ավանդական նրբագեղությունը, որոնք խորհրդանշում են հայկական քրիստոնեական մշակույթի խորքը։ Եկեղեցին պատմության ընթացքում եղել է ոչ միայն կրոնական, այլև համայնքային կենտրոն, որտեղ տեղի բնակիչները հավաքվել են ոչ միայն աղոթելու, այլև կարևոր իրադարձություններ քննարկելու համար։ Այսօր այն շարունակում է մնալ հայկական ժառանգության վկայությունն ու այցելուի համար յուրահատուկ վայր՝ պատմության հետ կենդանի շփման հնարավորություն ընձեռելով։

«Տիրաշեն» բնակավայրը, որը գտնվում է Շիրակի մարզում Ախուրյան համայնքի տարածքում՝ Գյումրի քաղաքից 10 կմ հեռավորության վրա, իրական գանձ է պատմության և մշակույթի սիրահարների համար։ Այս վայրի հարուստ պատմությունն ու մշակույթը կգրավի ձեզ և կտանի այլ ժամանակաշրջան, դեպի ավելի քան 3000 տարի հետ, որը լի է հետաքրքիր պատմություններով։ Բնակավայրը գտնվում է հիանալի բնական միջավայրում՝ երեք կողմից զառիկող լանջերով, ուստի միանգամից կգրավի ձեզ իր իսկական բնության գեղեցկությամբ։ Այստեղ դուք կկարողանաք վայելել «Տիրաշեն» ամրոցի ավերակների հմայքն, իսկ նրա շրջակայքում կբացահայտեք մ.թ.ա. II հազարամյակից մնացած դամբարանադաշտերը։ Ամրոցի պարիսպները, որոնք կառուցված են խոշոր քարերով, հիշեցնում են հին թագավորությունների փառքը։ Սա նաև վայր է, որտեղ յուրահատուկ ժառանգություն է պահպանվել՝ ժայռերին փորագրված երկրաչափական պատկերները և հին՝ Ուրարտուի թագավոր Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունները, որոնք պատմում են այս տարածքի հարուցած մեծ պատմական նշանակության մասին։ Զբոսաշրջիկներին այստեղ կգրավի նաև «Խաչի ձոր» գյուղատեղին, որտեղ կարող եք ծանոթանալ այս անշեղ տարածքի պատմությանը։ Բացի այդ, դուք կկարողանաք ուսումնասիրել բազմաթիվ հրաբխային լճեր՝ Մարմար և Կապույտ լճերը, որոնք ունակ են ձեզ անհավատալի գեղեցկությամբ համբուրել։ Չմոռանաք նաև այցելել «Նադիայի լիճ»՝ լճեր, որոնք բացառիկ են ոչ միայն բնական գեղեցկությամբ, այլև համարվում են վուլկանիկ ձևավորմամբ։ Տիրաշենը բացահայտում է նաև միջնադարյան ժայռափոր խաչքարերի և այլ արժեքավոր մշակութային հուշարձանների պաշարներ, որոնք դառնալու են ձեր պատմական ճանապարհորդության կարևոր մասը։ Այստեղ դուք կգտնեք նաև Մարմաշենի վանական համալիրը՝ հայ ճարտարապետության վառ օրինակներից մեկը։ Եթե դուք փնտրում եք մի տեղ, որտեղ կարող եք բացահայտել պատմություն, մշակույթ և բնություն միաժամանակ, ապա Տիրաշենը հենց այն վայրն է, որը ձեզ դուր կգա։

Եթե ձեր ճանապարհը տանում է դեպի Հայաստանի հյուսիսային մարզերից մեկը՝ Շիրակի պատմական և մշակութային հարուստ տարածքները, ապա Ջաջուռ գյուղը անպայման արժե ներառել ձեր զբոսաշրջային երթուղում։ Այստեղ, Ախուրյանի համայնքում, ժառանգության սիրահարներին ու հում մշակույթի որոնողներին իրենց դռներն է բացում գյուղի սրտում կանգուն Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին։ Ջաջուռը գտնվում է Գյումրիից ընդամենը մի քանի տասնյակ կիլոմետր հեռավորության վրա։ Ճանապարհը հետաքրքիր է՝ պատուհանից բացվող հայաստանյան տափաստանների և սարերի տեսարաններով։ Գյուղ հասնելուն պես անհնար է անտարբեր մնալ գյուղի առանձնահատուկ հանգստության և հյուրասեր մթնոլորտի հանդեպ։ Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին կառուցվել է 1830 թվականին՝ ժամանակ, երբ հայ գյուղական համայնքները կառուցում էին իրենց հոգևոր օջախները՝ պահպանելով ազգային ճարտարապետական ավանդույթները։ Այս սրբավայրը մինչև այսօր ծառայում է որպես գյուղի հոգևոր կյանքի առանցք և պատմական վկայություն։ Այս եկեղեցին կենդանի օրինակ է հայկական գյուղական եկեղեցաշինության՝ համատեղելով դարավոր ավանդույթներն ու XIX դարի մշակութային առանձնահատկությունները։ Այցելելով այստեղ՝ դուք կզգաք գյուղական հոգևոր կյանքին բնորոշ պարզությունն ու զուսպ գեղեցկությունը։ Եկեղեցին կառուցված է տեղական կարմիր տուֆից՝ առանձնանալով իր պարզ ու ֆունկցիոնալ նախագծով։ Ուղղանկյուն հատակագծով կառույցը ներսից պահպանել է իր համեստ մթնոլորտը՝ քարե կամարներով և ավանդական բարձրադիր խորանով։ Մուտքի վերևում վեր խոյացող զանգակատունը հետագայում ավելացված տարր է, որն իր հանգիստ ու համաչափ գծերով ներդաշնակորեն լրացնում է գլխավոր կառույցը։ Թեև ինտերիերը զերծ է խճողված դեկորներից, շքամուտքի քարային զարդանախշերը՝ երկրաչափական և բուսական մոտիվներով, անմիջապես գրավում են ուշադրությունը։ Եկեղեցու տարածքում կարելի է հանդիպել հուշատախտակների ու խաչքարերի՝ վկայող տեղի նվիրատուների ու հոգևորականների մասին։